(✿(✿(✿(✿ سجاياي اخلاقي سعدي ✿)✿)✿)✿)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

سعدى شيرازى، بى ‏ترديد بزرگترين شاعرى است كه بعد از فردوسى آسمان ادب فارسى را به نور خيره ‏كننده خويش روشن ساخت و آن روشنى چنان بود كه هنوزپس از گذشت هفت قرن از تاثير آن كاسته نشده است و اين اثر تا پارسى برجاست همچنان برقرار خواهد ماند. زبان فصيح او زبان دل، و عشق و محبت او خود نشانه تمام عيارىاست از «آدميت‏» به همان معنى كه خود بيان كرده است.

درين مقام سخن گفتن از ترجمه احوال،مسافرتها، تحصيلات و حوادث ايام و هنر سعدى در پروراندن نثر مسجع زيبا و اشعاردلپذير سهل و ممتنع و پند و اندرزهاى دلنشين شاعر را به وقتى ديگر مى‏گذاريم و تنهااز سجاياى اخلاقى شاعر، به كوتاهى، ياد مى‏كنيم كه چكيده و حاصل عمر پرباراوست.

از احوال وشرح زندگانى او چندان اطلاعاتى در دست نيست چرا كه بدبختانه ايرانيان در ثبت احوال ابناء نوع خود مسامحه وسهل‏انگارى ورزيده‏اند چنان كه كمتر كسى از بزرگان ما جزئيات زندگانيش معلوم است ودرباره شيخ سعدى مسامحه بجايى رسيده كه حتى نام او هم بدرستى ضبط نگرديده است.

اين كه از احوال شيخ سعدى اظهار بى‏ خبرى مى ‏كنيم از آن رو نيست كه درباره وى سخن نگفته و حكاياتى نقل نكرده باشند، نگارش بسيار اما تحقيق كم بوده است و بايد تصديق كرد كه خود شيخ بزرگوار نيز در گمراه ساختن مردم درباره خويش اهتمام ورزيده، زيرا كه براى پروردن نكات حكمى و اخلاقى كه در خاطر داشته است ‏حكاياتى ساخته و وقايعى نقل كرده و شخص خود را در آن وقايع دخيل نموده و از اين حكايات فقط تمثيل را در نظر داشته است نه واقعيت را.

سجاياى اخلاقى سعدى

از جمله سجاياى اخلاقى سعدى كه آن را دركمتر شاعر و نويسنده‏اى مى ‏توان يافت، شهامت او در بيان حقايق و لحن عتاب ‏آميزش دربرابر حاكمان و قدرتمندان زمان و دنياداران از خدا بى‏ خبر و زاهد نماهاى بى‏بصر است. هر چند در ميان آثار او قصايدى كه به سنت‏شاعران ستايشگر سروده شده است، اندك نيست، اما تفاوت اين مدايح با ساير آثار مشابه در اين است كه سعدى به رغم ديگر گويندگانمداح متملق، بجاى چاپلوسى و مبالغه در اوصاف ممدوح، غالبا به عنوان ناصحى دلسوز وبيم‏دهنده، صاحبان زر و زور و تزوير را به بى‏ثباتى دنيا و زوال پذيرى قدرتهاى مادىو بد فرجامى ستمگران متوجه مى‏كند و با تازيانه هوشيارى بخش ملامت و نصيحت، به تاديب ممدوحان خويش مى‏پردازد و به ديندارى و خداپرستى و عدالت و نيكوكارى دعوتشان مى‏كند.
ايمان مذهبى و اعتقاد راسخ سعدى به مبانى دينى از قصايد غرا در توحيد و اشعارى كه در بزرگداشت نبى‏اكرم‏صلى الله عليه وآله سروده است، بروشنى پيداست. او در عالم عشق‏ورزى به «عشق محمد و آل محمد» بسنده مى‏كند

سعدى اگر عاشقى كنى و جوانى عشق محمدصلى الله عليه وآله بس است و آل محمد صلى الله عليه وآله (1)

نيل به رستگارى و صفا را در پيروى از طريق پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله مى‏داند، چنان كه گفته است:

مپندار سعدى كه راه صفا
توان رفت جز از پى مصطفا

سعدى به خلق جهان كه همه يكسره نهال خدايند، مهر مى‏ورزد. او مبشر صلح و بشردوستى است. در چشم انداز جهان‏آرمانى او، بنى آدم اعضاى يك پيكر و در آفرينش از يك گوهرند . و چون كرامت انسانى و آزادى اودر نظرش اهميت فراوان دارد، غايت آرزويش تفاهم ميان ملتها و از بين رفتن خصومتها وكدورتها است و در اين عرصه با احساس مسؤوليت و غمخوارى نسبت‏به ناتوانان، خطاب به مصلحان و خيرانديشان، چنين سفارش مى‏كند:

تو كز محنت ديگران بى ‏غمى
نشايد كه نامت نهند آدمى

صرف‏نظر از مقام والاى سعدى در هنرشاعرى و نويسندگى كه «حد همين است‏ سخنرانى و زيبايى را» انديشه‏ هاى بلند و عواطف لطيف و انسانى اين متفكر بزرگ، آن اندازه در قلمرو زبان و ادبيات فارسى و آثارشاعران ايرانى و غير ايرانى نفوذ كرده است كه نام وى را در زمره درخشانترين چهره‏هاى ادبى جهان ثبت نموده و روشناييهاى آثارش را چراغى فراراه نسلهاى آينده قرار داده است.

ادامه دارد ....

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

مضامین اشعار سعدی

1. خداپرستی و خضوع

در قلمرو شعر کهن فارسی، نخستین موضوعی که از لحاظ ارزشهای اخلاقی اسلام، حائز اهمیت فراوان است، اندیشه یکتاپرستی و اعتقاد به توحید است که غالبا با فروتنی عابدانه توسط گویندگان فرزانه و پاکدل ما اظهار شده است.

در بیشتر آثار منظوم کهن فارسی، موضوع خداپرستی و بحث صفات جلال و جمال خداوند به گونه ای هنرمندانه مطرح شده و شاعران موحد و حقیقت جوی گذشته، با اعتقاد به این که: «اول العلم معرفة الجبار» بر اصل و آغاز دانش ورزی اشارتها و تاکیدها کرده و با بهره وری از سرمایه بلاغت خویش به اثبات وجود پروردگار و توصیف مظاهر صنع او و بیان نظم و عظمت جهان هستی پرداخته و به رغم شیوه های خشک فلسفی و کلامی، با تنوعی دلپذیر و نحوه ای که هم خردها را ارضا می کند و هم احساسات پاک را برمی انگیزد، افکار خویش را درباره آفریدگار جهان و اهداف آفرینش به زیباترین تعبیرات به نظم کشیده اند.

از ویژگیهای آثار گذشتگان ما که حاصل اعتقاد راسخ آنان به خداوند است این کلام ارزنده پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می باشد که فرمود:

«کل امر ذی بال لم یبدء فیه ببسم الله فهو ابتر(3)

هر کار مهمی که با نام خداوند آغاز نشود ناقص و ناتمام خواهد بود.


مشاهده می شود که همه شاعران حقیقت جوی و از آن جمله سعدی شیرازی آثار خود را با یاد و نام مبارک خدا و ستایشهای حکمت آمیز آغاز کرده است:

به نام خدایی که جان آفرید سخن گفتن اندر زبان آفرید خداوند بخشنده دستگیر کریم خطابخش پوزش پذیر (4)

شیخ اجل سعدی شیراز، به رهبران اسلام، بویژه امیرمؤمنان امام علی علیه السلام تاسی می کند; امام بزرگواری که خود یکه تاز میدان ادب و سخنوری است و دیباچه نهج البلاغه شریفش با چنین کلماتی نغز در ستایش خداوند و وصف نعمتهای بیکران او آغاز شده که «الحمدلله الذی لایبلع مدحته القائلون ولایحصی نعمآءة العادون... سپاس خداوندی را سزاست که ستایش گویندگان تا آخرین حد مبالغه وصف کمالش را کفایت نکند و روزی خواران از شمارش نعمتهای بی پایانش عاجز باشند و هر چه کوشند، یک از هزار آنها را سپاس نتوانند...

سعدی در شعر زیر شاهکاری خلق کرده که از لحاظ زیبایی و شکوهمندی چونان تابلوهایی نفیس و رنگین است که نقاشی هنرمند با قلم سحار خود بدانها جان بخشیده و در معرض دید صاحبدلان هوشیاری قرار داده است که در نظرشان «هر ورقی دفتری است معرفت کردگار»:

... آن صانع قدیم که بر فرش کائنات چندین هزار صورت الوان نگار کرد ترکیب آسمان و طلوع ستارگان از بهر عبرت نظر هوشیار کرد بحر آفرید و بر و درختان و آدمی خورشید و ماه و انجم و لیل و نهار کرد الوان نعمتی که نشاید سپاس گفت اسباب راحتی که نشاید شمار کرد از چوب خشک میوه و در نی شکر نهاد وز قطره دانه درر شاهوار کرد مسمار کوهسار به نطغ زمین بدوخت تا فرش خاک بر سر آب استوار کرد اجزای خاک مرده به تاثیر آفتاب بستان میوه و چمن و لاله زار کرد توحیدگوی او نه بنی آدمند و بس هر بلبلی که زمزمه بر شاخسار کرد ... لال است در دهان بلاغت زبان وصف از غایت کرم که نهان آشکار کرد (5)

سعدی این منادی توحید، گاه از زبان پرندگان، گلها، گیاهان و سایر موجودات که همگی ستایشگر ذات حق هستند و به تعبیر قرآن

«یسبح لله من فی السموات والارض والطیر صافات کل قد علم صلاته و تسبیحه. (6)

سخنانی هشیاری بخش و عبرت آموز در قابل اشعار زیبا آورده است:

آفرینش همه تنبیه خداوند دل است دل ندارد که ندارد به خداوند اقرار کوه و دریا و درختان همه در تسبیحند نه همه مستمعی فهم کند این اسرار خبرت هست که مرغان سحر می گویند آخر ای خفته سر از خواب جهالت بردار تا کی آخر چو بنفشه سر غفلت در پیش حیف باشد که تو در خوابی و نرگس بیدار (7)