خانواده های جمع و جور

[خادمه زینب کبری(س)]

خانواده های جمع و جور

" تک فرزندی " در خانواده های ایرانی در حال گسترش است . این امر ، هرچند دارای برخی نقاط قوت است ، اما نقاط ضعف فراوانی را نیز دارا می باشد . یکی از مشکلات تک فرزندی ، تنها بودن و نداشتن خواهر و برادری است که سبب رشد اجتماعی او گردد . زیرا یکی از جنبه های رشد اجتماعی در کودکان ، یادگیریِ کنار آمدن با خواهران و برادران خود است .

حضور خواهران و برادران در خانه ، سبب می شود تا کودکان به غیر از والدین ، الگوهای دیگری برای تقلید و یادگیری امور داشته باشند. آنان رفتارهای این الگوها را بسیار نزدیکتر به رفتارهای خود می یابند و بنابراین ، آنان را سرمشق های بهتری به حساب می آورند.
کودکان از 6 ماهگی ، شروع به تعامل با خواهران و برادران خود می کنند و وقتی که 2 ساله بشوند ، بیشتر وقت خود را با آنان می گذرانند . در 4 تا 6 سالگی ، میزان وقتی که هر کودک با خواهران و برادران خود صرف می کند ، به دو برابر مقدار وقتی می رسد که با والدین صرف می کند .
هنگامی که کودکان خردسال به 3 سالگی می رسند ، به انجام بازی های مشترک می پردازند و از بودن با هم لذت می برند. آنان سعی می کنند به یکدیگر کمک کنند و در مواقع ناراحتی ، به دلجویی از یکدیگر بپردازند.
در یک مطالعه از کودکان 14 ماهه ، مشخص شده است که این کودکان به هنگام احساس ناراحتی ، به سوی خواهر یا برادر بزرگ تر خود می روند . خواهران و برادران بزرگ تر نیز در بیرون از خانه و در حضور افراد غریبه ، از کودک خردسال حمایت می کنند .
کودکان بزرگ تر ، همچنین می توانند در نقش معلم کودکان خردسال عمل کنند و به صورتی موثر به آنان چیز بیاموزند. آنان ، به کودکان خردسال تر از خود مهارت های جسمانی ، بازی ها، استفاده از اسباب بازی ها ، نام ها ، واژه ها و اعداد را می آموزند .
می توان گفت بسیاری از رویدادهایی را که در زندگی اجتماعی رخ می دهد ، این گونه کودکان در محیط خانوادگی خود تجربه می کنند. آنان به رفاقت و همکاری ، همدلی و دلسوزی می پردازند و گاه نیز رقابت و سلطه جویی و یا اختلافاتی در بین شان بروز می کند.
وضعیت قرار گرفتن در بین سایر خواهران و برادران نیز شرایط خاصی را بر وی تحمیل می کند . به نظر برخی روان شناسان ، وضیعتی که کودک در آن رشد می یابد ، قالبی برای تعیین موضع زندگی وی در آینده خواهد بود .

این موضوع ثابت شده که فرزند اول خانواده ، در جنبه های مختلف ، از کودکان بعد از خود موفق تر است . این گونه کودکان از نظر تکلم پیش رس تر هستند و در آزمون های هوشی سرع تر عمل می کنند و احتمال بیشتری هم دارد که وارد دانشگاه شوند

در ادامه ی مقاله ، خصوصیات فرزندان اول ، میانی و آخر را مورد بررسی قرار می دهیم :

[خادمه زینب کبری(س)]

فرزندان اول ، مسئولیت پذیر و محافظه کار هستند


فرزند اول در موقعیتی خاص قرار می گیرد و از آن جا که از خواهران و برادران کوچک تر خود مراقبت می کند ، احساس مسئولیت را بیشتر از دیگران می آموزد .
فرزندان اول ، غالبا خصوصیات محافظه کارانه ای دارند که در پناه آن می توانند از طرفداران انظباط و استبداد گردند .
این موضوع نسبتا ثابت شده است که فرزند اول خانواده ، در جنبه های مختلف ، از کودکان بعد از خود موفق تر است . این گونه کودکان از نظر تکلم پیش رس تر هستند و در آزمون های هوشی سرع تر عمل می کنند و احتمال بیشتری هم دارد که وارد دانشگاه شوند.


آنان همچنین مایلند پیشرفت کنند ، خود را با دیگران هماهنگ سازند و معیارهای والدین را پذیرفته و اجرا نمایند .
کودک اول ، به علت آنکه مدتی در مرکز توجه قرار داشته است ، باور دارد که خیلی توانمندتر و بر جسته تر از کودکان دیگر است . احساس "محق بودن" و "کنترل کردن" ، نیاز همیشگی اوست و اهمیت زیادی برایش دارد .
ممکن است تولد کودک دیگر ، در او احساس طرد شدگی به وجود آورد. تلاش او درجهت حفظ یا دستیابی به توجه دوباره ی والدین است و در صورت بی توجهی والدین ، ممکن است دست به ناسازگاری بزند.
دو حالت ممکن است در این شرایط رخ دهد : ممکن است فرزند اول ، شایستگی ها را در خود رشد داده و فردی مسئول بشود ؛ و یا موجودی بی انگیزه و بی خیال گردد.
فرزندان میانی ، معمولا ناراضی هستند


کودک دوم ، همواره با توجه تقسیم شده ی والدین رو به رو است و همتایانی دارد که از او پیشرفته ترند . مثل این که در یک مسابقه رقابت می کند ، در تلاش است تا از کودک اول سبقت بگیرد و سعی در پرورش ویژگی هایی دارد که کودک اول فاقد آن ها بوده است .
عدم توفیق او در این گونه تلاش ها ، سبب احساس عدم اطمینان نسبت به توانایی هایش می شود . ممکن است فردی متمرد شود و از موقعیت خود ناراضی گردد. تولد فرزند سوم سبب می شود تا وی ، احساس مبارزه با دو رقیب را بکند.
به نظر می رسد که فرزندان میانی ، بیشتر از دیگران از زندگی ناراضی اند . زیرا موقعیت آنان به گونه ای است که از خواهران و برادران کوچک تر خود ، بزرگ تر و از خواهران و برادران بزرگ تر خود، کوچک ترند . به عبارت دیگر: آنان هم خواهر یا برادر بزرگ تر و هم خواهر و برادر کوچک تر هستند .
این شرایط ، آنان را علاقه مند به انجام کارهایی می کند که توسط بزرگ ترها انجام می گیرد . از سوی دیگر ، کودکان بزرگ تر از آنان نیز ممکن است احساس کنند که به خواهر یا برادرشان اجازه انجام فعالیت هایی داده می شود که برای آنان در همان سن ممنوع بوده است و این امر موجبات حسادت یا خود کم بینی را در ایشان فراهم آورد.

هرگاه کودک آخر از سه کودک باشد، اغلب با کودک بزرگ تر علیه کوچک تر ائتلاف می کند . این گونه کودکان ، گاه ممکن است در مسیر تکامل خود، با کوشش زیاد از دیگران پیشی بگیرند و به خصوصیات ویژه ای دست یابند که آنان را در بین سایرین ممتاز گرداند

[خادمه زینب کبری(س)]

فرزند آخر ، فرمانروای خانه

کودک آخر ، در منظومه ی خانوادگی ، وضعیت ویژه ای دارد و رفتارش به مانند تک فرزند است . وی هر کس را بزرگ تر و تواناتر از خود احساس می کند و انتظار دارد که دیگران مسئولیت امور را بپذیرند، تصمیمات را بگیرند و کارها را انجام دهند .
چنین کودکی احساس کوچک تر بودن و ضعیف تر بودن دارد و ممکن است جدی گرفته نشود . احساس خردی و نیازمندی مداوم به کمک و حمایت دیگران وی را دچار احساس حقارت می کند . هرگاه کودک آخر از سه کودک باشد، اغلب با کودک بزرگ تر علیه کوچک تر ائتلاف می کند . این گونه کودکان ، گاه ممکن است در مسیر تکامل خود، با کوشش زیاد از دیگران پیشی بگیرند و به خصوصیات ویژه ای دست یابند که آنان را در بین سایرین ممتاز گرداند .

چنین تلاش هایی ممکن است منجر به شیوع و رشد بیماری های روانی در آنان نیز بشود . این گونه کودکان گاه نیز تبدیل به فروانروای خانه می شوند و از دیگران انتظار خدمت دارند و تبدیل به افرادی خود سر می گردند .
در مجموع می توان گفت که کودک اول موفق ترین کودک در خانواده است و رفتار آمرانه تری دارد، کودک میانی کمترین توجه را در خانواده به دست می آورد و ممکن است این کمبود را با ایجاد روابط قوی تر با دوستان و همسالان جبران کند و کودک آخر نیز غالبا توجهی بیش از حد به دست آورده و لوس و ننر می گردد .

[خادمه زینب کبری(س)]

یکی یک دونه ها


تک فرزند نیز دارای وضعیت خاصی است. وی در محیط خانه برای خود رقیبی نمی شناسد. تمام مهر و محبت والدین نثار او می شود و وی نیز غرق در دردانگی خویش ، برای پیدایش احساس حقارت شدید آمادگی پیدا می کند.
چنین کودکی هر جا که با کوچک ترین شکستی مواجه شود ، احساس دلسردی عمیق نموده و زندگی را دشمن خود می پندارد . با توجه به این که الگوی این گونه کودکان غالبا بزرگسالان هستند و آنان نمی توانند در مقایسه با بزرگسالان به خوبی از عهده ی انجام کارها برآیند ، احساس بی کفایتی و عدم شایستگی می کنند .
در مقابل ، قرار گرفتن در مرکز توجه ، سبب می شود تا از موقعیت خود لذت برده و احساس ویژه بودن یعنی تمایز و برتری نسبت به دیگران بکنند. این گونه کودکان ، خود محورند و به جای اتکا به تلاش های خود ،انتظار دریافت خدمات از دیگران را دارند و هرگاه مطابق میل شان با آنان رفتار نشود ، ناراحت شده و از همکاری اجتناب می کنند .

یکی یک دونه ها ممکن است رابطه شان با همسالان ضعیف باشد اما با بزرگسالان ، رابطه ی بهتری دارند . معمولا افرادی خلاق هستند و ممکن است از نظر تلاش مانند بزرگ ترها و از نظر احساس بی کفایتی و نیاز مانند کوچک ترها باشند

آنان در برابر دیگران ، نقش « فاتح» را ایفا می کنند و مایلند که کار خود را بکنند و راه خود را بروند . ممکن است رابطه شان با همسالان ضعیف باشد اما با بزرگسالان ، رابطه ی بهتری دارند . معمولا افرادی خلاق هستند و ممکن است از نظر تلاش مانند بزرگ ترها و از نظر احساس بی کفایتی و نیاز مانند کوچک ترها باشند .
با وجود آن چه که گفته شد باید دانست که تمایزات بین کودکان مختلف از نظر ترتیب تولد همواره به این سادگی نیست . به عنوان مثال ، کودک میانی در یک خانواده سه فرزند ، با کودک میانی در یک خانواده بزرگ تر تفاوت دارد . کودک میانی در خانواده بزرگ ، اغلب رقابت کمتری با دیگران دارد ؛ زیرا والدین فرصت کافی برای پرداختن به یکایک کودکان را ندارند و بنابراین ، در این گونه خانواده ها کودکان یاد می گیرند تا برای دریافت خواسته های خود با یکدیگر همکاری داشته باشند.

سرور حاجی سعید
بخش خانواده ایرانی تبیان