امامت علی بن موسی الرضا علیه ‌السلام

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

امامت علی بن موسی الرضا علیه ‌السلام

زندگی و شخصیت امامان شیعه ، دو جنبه ارزشی متمایز و با این حال مرتبط به هم دارد :

1 - شخصیت عملی و علمی و اخلاقی و اجتماعی آنان که در طول زندگی ایشان ، در منظر همگان شکل گرفته است و فهم و ادراک آن نیاز به پیش زمینه‌ های اعتقادی و مذهبی خاص ندارد ، بلکه هر بیننده فهیم و دارای شعور و انصاف می ‌تواند ، ارزش ها و امتیاز های آنان را دریابد و بشناسد .

2 - شخصیت معنوی و الهی آنان که ریشه در عنایت ویژه خداوند نسبت به ایشان دارد . شناخت این بعد از شخصیت اهل بیت (ع) نیاز به معرفت های پیشین دارد ؛ یعنی نخست باید به رسالت پیامبر ایمان داشت و براساس رهنمود های آن حضرت ، ولایت عترت را پذیرفت و برای شناخت جایگاه عترت به روایات و راویان معتبر اعتماد کرد و کوتاه سخن این که بینشهای مذهبی مختلف ، می‌ تواند مانع شناخت این بعد از شخصیت اهل بیت (ع) باشد .

ارزشگذاری برای هر یک از این دو بعد شخصیت امامان و ترجیح یکی بر دیگری کار آسانی نیست ، زیرا چنان که گفته شد ، میان آن دو ارتباطی وثیق وجود دارد ، ولی از آن جا که امامت و ولایت اهل بیت (ع) ، مشخص‌ ترین ویژگی آنان به شمار می‌ آید ، محققان تاریخ و سیره ، فصل مستقلی را به این امر اختصاص داده‌ اند و به نقل نصوص و روایات معتبر و مستند پرداخته‌ اند .

نقل این نصوص ، درباره برخی امامان از اهمیت بیشتری برخوردار بوده است و امام علی بن موسی (ع) از آن جمله است ، زیرا پس از موسی بن جعفر (ع) میان شیعیان آن حضرت پراکندگی و اختلاف نظر پدید آمد و در قبال معتقدان به امامت علی بن موسی (ع) ، جریان دیگری تحت عنوان واقفیه شکل گرفت که خط امامت را به امام موسی بن جعفر (ع) پایان یافته می ‌دانست و بدین‌ سان اثبات امامت علی بن موسی (ع) و تداوم خط ولایت ، از اهمیت خاصی برخوردار شد .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

در آینه روایات
بررسی تمامی روایات در این زمینه ، فراتر از گنجایش این نوشته خواهد بود . از این رو ، به چند روایت گزیده اشاره خواهیم داشت .
روایات در این زمینه به سه دسته تقسیم می ‌شوند :

1 - روایاتی که از پیامبر نقل شده و در آنها بر اسامی امامان دوازده گانه تصریح شده و نام امام رضا (ع) در زمره آنان است .
2 - روایاتی که از برخی امامان شیعه درباره امام رضا (ع) بیان شده است .
3 - روایاتی که از موسی بن جعفر (ع) ، در مورد امام بعد از آن حضرت ، ثبت شده است .

از دسته نخست می‌ توان به روایتی اشاره داشت که مرحوم صدوق از چند طریق به استناد سخن جابربن عبدالله انصاری نقل کرده است .
جابر گفت : " پس از ولادت حسین بن علی بر فاطمه وارد شدم تا به او تهنیت گویم . در دست فاطمه ، صحیفه ‌ای دیدم ، پرسیدم : این صحیفه چیست ؟
فاطمه فرمود : در آن ، نام امامانی است که فرزندان من هستند .
از آن بانوی مکرمه اجازه خواستم تا در آن بنگرم و چون نگریستم ، نام تمام امامان را با ذکر مشخصات اسمی هر یک در آن دیدم " .
آن گاه جابر جزئیات آنچه را که در آن لوح یا صحیفه دیده بود ، برای امام باقر (ع) به تفصیل بیان داشت .
از این ‌گونه احادیث که در زمره امامان معصوم ، به نام " علی بن موسی " و امامت آن حضرت تصریح شده باشد ، در منابع حدیثی و متون روایی بسیار است . از احادیث دسته دوم می ‌توان به این حدیث اشاره کرد : در کتاب الغیبه ، تألیف شیخ طوسی روایت شده است : " جابر جعفی از امام باقر (ع) درباره تأویل آیه شریفه ( ان عده الشهور عندالله اثنا عشر شهراً ... ) پرسید ، امام نفس عمیقی کشیده ، آنگاه فرمود : ... دوازده ماه ، امامان هستند . "
جالب است که در این حدیث از امام علی بن موسی (ع) با لقب " رضا " یاد شده است .
مهمترین بخش در باب نص بر امامت امام دسته سوم از روایات است که در آن امام پیشین ، مژده آمدن امام بعد از خود را داده و با ذکر مشخصات ، جانشین پس از خود را معرفی کرده است .
امام موسی بن جعفر (ع) در موارد بسیار و به مناسبت های گوناگون به شناساندن امام بعد از خود ، پرداخته است .
داوود بن کثیر رقی می ‌گوید : به موسی بن جعفر (ع) گفتم : " من اکنون پیر شده‌ ام و آن نیروی گذشته را ندارم ، چه بسا نتوانم مثل گذشته به دیدار شما نایل آیم ، از امام پس از خود ، مرا آگاه کنید .
امام در پاسخ فرمود : امام پس از من ، فرزندم علی است " .
علامه مجلسی در فصل دلایل امامت امام رضا (ع) ، چهل و هشت روایت را نقل کرده است که امام کاظم (ع) فرزند خویش " علی بن موسی الرضا " را به عنوان وصی و جانشین بعد از خود معرفی کرده است .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

پیدایش واقفیه

با وجود روایاتی که به آنها اشاره شد و علی رغم آشکار بودن نشانه ‌های امامت در سیره و سیمای امام رضا (ع) ، بعضی امامت حضرت را نپذیرفتند و به عقیده " وقف " قایل شدند و اعتقاد یافتند که موسی بن جعفر (ع) قائم امت بوده و همچنان در قید حیات به سر می‌ برد . این افراد به " واقفه " یا " واقفیه " شهرت یافتند .

رهبران واقفیه همانند دیگر مردم ، حتماً از زبان امام هفتم (ع) ، سخنانی را درباره امام پس از خود شنیده بودند و حتی روایات فراوانی که در معرفی مهدی موعود (عج) از امامان و نیز از شخص موسی بن جعفر (ع) وارد شده بود ، مجالی برای انحراف نمی‌ گذاشت ، ولی انگیزه ‌های خاص به این انحراف منتهی شد و بدان دامن زد .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

انگیزه ‌های پنهان

رهبران واقفیه و طراحان این طرز فکر و اندیشه ، در زمان حیات امام هفتم (ع) ، از کارگزاران بوده و خزانه ‌داری اموال را برعهده داشتند . هنگام رحلت امام سرمایه بسیاری ، نزد آنان بود . برای نمونه ، نزد ابی حمزه بطائنی سی هزار دینار ، نزد زیاد بن مروان قندی هفتاد هزار دینار و نزد عثمان بن عیسی رواسی نیز سی هزار دینار موجود بود .
امام کاظم(ع) ، همه امور را برای دوران پس از حیات خود ، به فرزندشان ، علی بن موسی الرضا (ع) تفویض کرده بود ، ولی خزانه‌ داران چاره ‌ای اندیشیدند ، تا از واگذاری اموال بر جا مانده ، به ولی امر یعنی امام رضا (ع) خودداری کنند . از این رو ، چنین وانمود کردند که موسی بن جعفر (ع) قائم آل محمد است و همچنان زنده است و آنان همچنان نمایندگان اویند .

احمدبن حماد گوید : عثمان بن عیسی رواسی ، از جمله کارگزاران موسی بن جعفر (ع) بود که در مصر انجام وظیفه می‌ کرد . اموال فراوان و کنیزانی چند ، نزد او وجود داشت . حضرت رضا (ع) پس از رحلت پدرشان ، به عثمان بن عیسی نوشتند که آن اموال را بازگرداند . او در پاسخ امام نوشت : " ان اباک لم یمت " ؛ پدرت از دنیا نرفته است .
امام دیگر بار به او نامه نوشتند و رحلت پدر بزرگوارشان را یادآور شدند و بر رحلت ایشان دلیل آوردند ، ولی او همچنان بر نظر خود پافشاری کرده ، از بازگرداندن اموال ، سرپیچی کرد .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

نکته جالب توجه ، این است که ارتحال هفتمین امام ، در شمار روشنترین رخدادهای تاریخ امامان است ، بویژه آن که دستگاه خلافت ، چند روز ، جسد امام را کنار پل بغداد ، به نمایش گذارد و از بزرگان قوم نیز گواه گرفت که حضرت به مرگ طبیعی از دنیا رفته است. به هر حال چنین جریانی پیش آمد و تعدادی به نام واقفیه ظهور کردند .

شایان یاد است که شخص موسی بن جعفر (ع) ، پیدایش چنین حرکتی را پیش ‌بینی کرده و در سخنانی به محمدبن سنان فرموده است : " در این سال حرکتی پدید خواهد آمد ، از آن اندوهگین مباش که جای نگرانی نیست ... ( آنگاه حضرت فرمود : ) هرکس در حق فرزندم ستم روا دارد و پس از من امامت او را انکار کند ، مانند کسی است که در حق علی بن ابی‌ طالب (ع) ستم کرده و جانشینی و امامت او پس از پیامبر را انکار کرده است . "

برگرفته از سايت آستان قدس رضوي