قرآن در بینش امام رضا (ع)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

قرآن در بینش امام رضا (ع)

مقدمه
قرآن کریم در اندیشه ، گفتار و کردار اهل‌بیت : تجسّم و عینیت تمام یافته است و سیره کریمانه و سخن حکیمانه آنان ، مستقیم یا غیر مستقیم ، روشنگر کتاب الهی در ابعاد گوناگون آن است ؛ از این رو یکی از رسالت ‌های مهم امامان معصوم تبلیغ دین ، بیان احکام و تفسیر قرآن بوده است .

میراث قرآنی و تفسیری باقی مانده و ارزشمند از وجود مبارک امام رضا علیه السلام از نمونه‌ های اعلی و عظیم ذخایر قرآنی تفسیر معصومان : است و از آن جا که لطف و حکمت خداوند متعال همواره اقتضا کرده انسان را در پهنه طبیعت ، بی‌ راه و راهبر ، رها نکند ، میراث قرآنی را در میان خاندان نبوت : دست به دست نموده تا به هشتمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت حضرت امام علی بن موسی الرضا علیه السلام رسید و آن امام همام ، وارث کتاب الهی و مفسّر راستین قرآن شد و اکنون دوازدهمین حجت ، امام عصر علیه السلام میراث‌ دار آن است . به فرموده امام صادق علیه السلام پیوسته خداوند از میان ما خاندان ، کسی را بر می‌ گزیند که کتاب او را از آغاز تا به انجامش می‌ آموزد .

در این مقاله با نگرشی به سیره قرآنی و تفسیری امام رضا علیه السلام ، بیاناتی که ایشان به طور مستقیم در باب قرآن کریم و تفسیر و فهم آن فرموده‌ اند ، می‌ پردازیم .
بخش عمده ‌ای از گفتار و سیره حضرت رضا علیه السلام به شکل مستقیم یا غیر مستقیم به شرح ، تبیین و عینیت بخشیدن کتاب خدا اختصاص دارد ؛ بنابراین ، می‌ توان در دیدی فراتر به گزارش ، شرح و تفسیر قرآن در بیانات امام رضا علیه السلام پرداخت .

آنچه از ایشان در ابواب مختلف فقه یاد شده ، به گونه ‌ای تبیین و تفصیل ایات الاحکام و اوامر و نواهی الهی است یا آنچه درباره توحید ، نبوت ، امامت ، معاد ، ایمان و کفر و دیگر مسائل اعتقادی به جای مانده است ، شرح و بسط معارف اعتقادی قرآن است . اندرز ها ، آداب و اخلاق کریمانه امام رضا علیه السلام نیز توضیح ایه ‌های اخلاقی قرآن می‌ باشد .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

1) بیان منزلت و فضیلت قرآن

قرآن ، توصیف گری گویاست و در ایه‌ های فراوانی به بیان منزلت رفیع و شأن والای خویش پرداخته است تا برای کسی در روی گردانی از قرآن حجّتی باقی نماند و آن کسی که به قرآن رو می ‌آورد با معرفت و بینش در وادی آن گام نهد . اهل‌بیت : نیز که عارف به حقیقت قرآن هستند ، هم پای آن ، این منزلت و فضیلت را به خوبی تبیین کرده اند . اینک نمونه ‌ای از فراز های گفتار امام رضا علیه السلام در این خصوص ذکر می ‌گردد :

الف) ریان بن صلت از حضرت رضا علیه السلام پرسید : نظر شما درباره قرآن چیست ؟ امام فرمود :
کلام الله لاتتجاوزه و لا تطلبوا الهدی فی غیره فتضلّوا ؛ قرآن کلام خداست ، از آنچه او گفته است ، فراتر نروید و هدایت را در غیر او نجویید که گمراه می ‌شوید .

ب) محمد بن موسی رازی از پدرش روایت کرده که یکی از روز ها در محضر حضرت رضا علیه السلام ، سخن از قرآن به میان آمد . امام فرمود : " قرآن ریسمان محکم ، دستاویز استوار و ایین برتر خدا در میان بندگان است . به سوی بهشت راهبری می ‌کند و از دوزخ رهایی می ‌بخشد . در اثر گذشت زمان ، کهنه نشده و با تکرار بر زبان ‌ها از ارزش و اثر بخشی آن کاسته نمی ‌شود ؛ زیرا خداوند ، آن را برای زمان خاصّی قرار نداده است ، بلکه حجت و برهان برای همه انسان‌ ها در سراسر زندگیشان است و نه از پیش رو و نه از پس ، باطل به آن وارد نخواهد شد . فرود آمده‌ ای از سوی خداوند حکیم و ستوده است . "

ج) در حدیث امامت که از آن حضرت صادر شده نیز آمده است که ایشان می ‌فرماید : " خداوند زمانی پیامبرش را به سوی خود فرا خواند که دین او را کامل و بر او ، قرآن را نازل کرد ، کتابی که روشنگر همه چیز است و حلال و حرام و حدود و احکام و هر آنچه مردم بدان نیازمندند ، در آن به طور کامل بیان شده است .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

2) تبیین علوم قرآن

در بحث‌ های قرآنی ، گاهی خود قرآن کریم ، موضوع و محور بحث قرار می ‌گیرد و گاهی به بررسی و مطالعه جنبه‌ های مختلف آن پرداخته می ‌شود . در اصطلاح به این بخش از مباحث قرآنی مثل نزول قرآن ، اسباب نزول ، قرائات ، محکم و متشابه ، ناسخ و منسوخ ، مباحث ادبی قرآن ؛ اعجاز و ... را در بر می ‌گیرد ، علوم قرآن اطلاق می ‌شود .

در آثار به جای مانده از حضرت رضا علیه السلام ، نمونه ‌هایی وجود دارد که در ذیل علوم قرآن جای می ‌گیرد که ما به بیان آن ‌ها می ‌پردازیم :

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

ترتیب نزول

حضرت امام رضا علیه السلام فرمود : از پدرم شنیدم که از پدرش حکایت می ‌کرد نخستین سوره ‌ای که نازل شد ) بسم الله الرحمن الرحیم ، اقرأ باسم ربّک ( و آخرین سوره‌ ای که نازل شد ) اذا جاء نصرالله والفتح ) بود .
بحث نخستین و آخرین بخش ‌های نازل شده قرآن ، از جمله مباحث علوم قرآن است که امروزه در ذیل " تاریخ " یا " علوم قرآن " از آن یاد می ‌شود .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

نظم و اعجاز قرآن
در فرازی از حدیثی که محمد بن موسی رازی از پدرش در مورد منزلت و فضیلت قرآن از حضرت امام رضا علیه السلام ذکر نموده و ما نیز در بحث فضیلت قرآن در بینش آن حضرت ، این روایت را آوردیم ، چنین می‌ گوید :

" ذکر الرضا علیه السلام فی منزله قرآن فعظّم الحجّه فیه والایه والمعجزه فی نظمه " ؛ او گر چه سخن امام رضا علیه السلام دلایل اعجاز و نظم قرآن را ذکر نمی ‌کند ، ولی این عبارت وی دلالت دارد که آن حضرت ، این مسأله را بسیار با اهمیت دانسته و از آن به عظمت یاد کرده است .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

شأن نزول
از امام رضا علیه السلام روایت ‌هایی در شأن نزول برخی ایات و سور وارد شده است که به ذکر دو مورد بسنده می ‌کنیم .

1 - آن حضرت از پدرانش نقل می کند که ایه ( الّذین ینفقون اموالهم باللیل والنّهار سرّاً و علانیه ) ؛ درباره حضرت علی علیه السلام نازل شده است .

2 - حضرت امام رضا علیه السلام در تفسیر سوره ( والیل اذا یغشی ) می‌ فرمایند : این سوره درباره ابود حداح است که درخت خرمای شخصی بخیل را که در خانه مرد انصاری بود و موجب اذیت او می ‌شد ، در عوض خانه‌ اش خرید و به آن مرد واگذار کرد .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

محکم و متشابه

علی بن ابراهیم قمی روایت می‌ کند که حضرت ثامن الحججعلیه السلام فرمود :

هر کس متشابه قرآن را به محکمش بازگرداند ، به راه راست راهبری می ‌شود .

سپس فرمود :
در اخبار ما نیز متشابهاتی همانند متشابهات قرآن و محکماتی همانند محکمات آن وجود دارد ، پس متشابهات آن را به محکماتش ارجاع دهید و از متشابه آن بدون در نظر گرفتن محکم ، پیروی نکنید که گمراه می‌ شوید .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

3) تفسیر ایات قرآنی

سیره و روایات تفسیری باقی مانده از عالم آل محمد گنجینه بسیار ارزشمند و دست مایه بسیار مهم برای مفسران و علاقه‌ مندان به تفسیر قرآن به شمار می ‌رود . ما به اختصار نمونه ‌هایی را ذکر می ‌نماییم :

1 - امام هشتم در تفسیر ایه شریفه ( الذی جعل لکم الارض فراشاً والسّماء بناءً ) فرموده است .
" یعنی زمین را با طبایع و ابدان شما سازگار و موافق قرار داد و آن را گرم و سوزان نساخت تا شما را بسوزاند ، و بسیار سرد قرار نداد تا شما را منجمد گرداند ، هوای آن را زیاد خوشبو نکرد تا سرهای شما به درد اید ، و زیاد بد بو نساخت تا شما را هلاک کند ، آن را مانند آب نرم روان قرار نداد ، تا در آن غرق شوید ، و زیاد سخت وصلب نیافرید تا نتوانید خانه و ابنیه و قبرهای مردگان در آن بسازید ، بلکه خداوند متعال بخشی از آن را به اندازه‌ای که از آن سود برید ، و آرامش یابید و بدن ها و خانه‌هایتان بر آن قرار گیرد ، سفت و سخت آفرید . ) والسّماء بناءً ( ؛ یعنی بر بالای سر شما آسمان را سقفی محفوظ بنا کرد ، و خورشید و ماه و ستارگان آسمان را برای مصلحت و منفعت شما ، به چرخش و گردش در آورد . "

2 - حضرت امام رضا علیه السلام در مورد معنای " ختم الله علی قلوبهم " فرمودند : ختم به معنای طبع است که به عنوان عقوبت عصیان و کفر کافران بر قلب ‌های آنان زده می‌ شود . چنان که می‌ فرماید : " بلکه خداوند متعال بر قلوب آنان مهر زده است به سبب کفر آنان ، پس ایمان نمی آورند مگر اندکی . "

3 - امام هشتم علیه السلام در پاسخ سؤال ابن فضال در مورد ایه شریف ( کلا انّهم عن ربّهم یومئذٍ لمحجوبون) فرمودند: خداوند متعال هرگز وابسته به مکانی نشده و در محلّی حلول نمی‌کند که موجب محجوب بودن بندگان از او باشد ، ولکن در اثر معاصی از اجر و ثواب پروردگارشان محجوب می ‌شوند .

4 - حضرت امام رضا علیه السلام در معنای ( ترکهم فی ظلمات ) در ایه شریفه 1علیه السلام از سوره بقره فرموده ‌اند : " خداوند متعال چنین نیست که بدون جهت کسی را ترک و از او اعراض کند ، ولی چون دید که آنان ( کفّار ) از کفر و گمراهی و انحراف و طغیان خود دست نمی‌ کشند ، نظر لطف و معاونت هدایت را از آنان قطع می ‌کند و آنان را به خود و به اختیار خود وا می‌ گذارد .

5 - ابن فضال : " وسألته ( الرضا علیه السلام ) عن قوله الله عزّوجلّ ( و مکروا و مکرالله و ) یخادعون الله و هو خادعهم فقال : انّ الله تعالی لایمکرو لا یخادع ، و لکنّه تعالی : یجازیهم جزاء المکرو الخدیعه ، تعالی الله عمّا یقول الظالمون علوّاً کبیراً ": ابن فضال گوید از امام رضا علیه السلامدر مورد معنای مکر و خدعه پروردگار پرسیدم : آن حضرت در پاسخ فرمودند : پروردگار به کسی مکر و خدعه نمی ‌کند . معنای مکر و خدعه پروردگار آن است که وقتی مردم مکر و خدعه در مقابل برنامه ‌های الهی کنند خداوند مطابق اعمال آنها ، آنان را مجازات می‌ کند .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

ارائه معنای واژگان

از دیگر روش ‌ها و معیار های تفسیری امام رضا علیه السلام در تبیین پیام‌ ها و نکات ایات شریفه قرآنی ، آوردن جمله‌ ها و عباراتی در ذیل ایه ‌ها جهت معنا نمودن واژگان و اصطلاحات قرآنی و بیان مقصود خداوند متعال و رفع ابهام‌ های مردم در زمینه فهم قرآن می ‌باشد .

حضرت رضا علیه السلام از امام صادق علیه السلام نقل می ‌کند آن حضرت درباره ( اهدنا الصراط المستقیم ) فرمود : أرشدنا الی الطریق المستقیم ؛ یعنی ما را به راه راست رهنمون باش تا پایبند و ملازم طریقی باشیم که به حجّت تو منتهی می ‌شود . و به دین تو می‌ رسد و ما را از پیروی هوا و اخذ به رای خود که منجر به هلاکت و تباهی می شود باز می‌ دارد .

امام رضا علیه السلام در بیان مذکور ضمن تبدیل ایه قرآن به معادل لغوی آن ، تبیین می ‌کنند که صراط مستقیم راهی است که در مسیر حجت خدا باشد و هوا جویی و خود رای در دین ، گمراهی و تباهی است .

امام علی بن موسی الرضا علیه السلامدرباره ( فاصفح الصفح الجمیل ) فرمودند : " صفح جمیل ، گذشتی است که در او مؤاخذه و عقاب نباشد . "

درباره ( خذوا زینتکم عند کلّ مسجد ) نیز از امام رضا علیه السلام روایت شده که فرمود : زینت یعنی لباس ؛ بنابراین ، معنای ایه این می‌ شود که هنگام نماز و حضور در مساجد ، لباس ‌های نیکو و زینتی خود را بپوشید .

از حضرت امام رضا علیه السلام درباره ( و ما یؤمن أکثرهم بالله الاّ و هم مشرکون ) پرسیده شد . فرمود : " شرکی است که به حدّ کفر نمی ‌رسد . " در این ایه کریمه آمده : بیشتر آنان به خدا ایمان نمی‌ آورند مگر آنکه برای او شریک می‌ گیرند . " این سؤال پیش می‌ اید که چگونه در حالی که مشرک‌ اند ، ایمان دارند . پاسخ امام رضا علیه السلام می‌ فهماند که مقصود از شرک مذکور در این ایه ، شرکی است که با ایمان قابل جمع است و به حد کفر نمی ‌رسد .

از دیگر معیار های تفسیری امام رضا علیه السلام ، تعیین مصداق و تطبیق ایه است ، بدین صورت که مفهوم کلی ایه اخذ و بر مصادیق جدید انطباق داده می‌ شود و راه کار های زندگی در گستره ‌های مختلف فردی ، اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی از قرآن برداشت می ‌شود و برای واژه یا عبارتی مصادیق بسیار کلامی و یا فردی تعیین می ‌نماید . حال ، نمونه ‌های از کلام امام رضا علیه السلام در این زمینه عرضه می‌ گردد که در آن به بیان مصداق و تطبیق ایه پرداخته‌ اند :

1 - امام علی بن موسی الرضا علیه السلام در ایه ( ان تجتنبو کبائر ما تنهون عنه ) ، برای کبائر این مصادیق را بر می ‌شمرند : " پرستش بت‌ ها ، می خوردن ، قتل ، نافرمانی پدر و مادر ، تهمت ناروا زدن ، فرار از جنگ و خوردن مال یتیم . "

2 - در ذیل ایه ( شهد الله أنّه لا اله الاّ هو و الملائکه و أولوا العلم قائماً بالقسط ) امام هشتم علیه السلام فرمود : " هو الامام " . یعنی مقصود و مصداق اعلی و اکمل ( اولوالعلم ) امام معصوم علیه السلام است ؛ زیرا دانش آنان برگرفته از دانش خدا و رسول اوست و آنان به سر چشمه علم و معرفت ، دسترسی دارند و دیگران از فیض وجودشان به معرفت صحیح و کامل دست می‌ یابند .

3 - امام رضا علیه السلام فرمود : " زمانی که به شما سختی ‌ای برسد ، به واسطه ما از خداوند کمک بخواهید و این همان فرموده اوست : ( و لله الاسماء الحسنی فادعوه بها ) حضرت در ادامه فرمودند به خدا سوگند ! ماییم اسمای حسنای الهی که هیچ کس جز به شناخت ما پذیرفته نمی ‌شود .

4 - وشّاء می ‌گوید : از حضرت رضا علیه السلام درباره ( و علامات و بالنجم هم یهتدون ) پرسیدم . فرمود : آن نشانه‌ ها ماییم و نجم ، رسول الله است .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

4) بیان احکام قرآن کریم

فقه پژوهی قرآنی از نخستین شاخه‌ های تفسیر و علوم قرآن است که زمینه خلق آثار فراوانی با عنوان " ایات الاحکام " و " فقه القرآن " بوده است . امامان معصوم : که خود منبع و مرجع تبیین احکام دین هستند ، در بسیاری از موارد ، نظر خود را در بیان احکام ، به قرآن کریم مستند کرده‌ اند . روایت های امام هشتم علیه السلام در ایات الاحکام و تمسّک به قرآن در تبیین مسائل فقهی از نمونه ‌های بارز استناد معصومین : در تبیین احکام به قرآن کریم است .

ابوالقاسم فارسی می‌ گوید : به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم : خداوند در کتابش می‌ فرماید : ( فإمساک بمعروف أو تسریح بإحسان ) مقصود از آن چیست ؟ امام علیه السلام فرمود : امساک به معروف ؛ ( نگه داشتن به خوبی ) یعنی آزار ندادن همسر و پرداخت نفقه او و اما ( تسریح بإحسان ) ( به شایستگی رها کردن ) یعنی طلاق دادن طبق آنچه خدا مقرر فرموده است .

پس از گفت و شنودی که ابوسعید مکاری با امام رضا علیه السلام داشت ، به امام می‌ گوید : مسأله ‌ای از تو می ‌پرسم . امام می ‌فرماید : " گمان نمی ‌کنم ، پاسخ مرا بپذیری ، از یاران من نیستی ! اما در عین حال بپرس . " می ‌پرسد : مردی که هنگام مرگش گفته است : ( کلّ مملوک قدیم فهو حرّ لوجه الله ) ؛ یعنی هربرده قدیمی‌ای که داشتم ، در راه خدا آزاد کردم ، در این باره چه می ‌گویی ؟ امام علیه السلام می ‌فرماید : " بله ، هر بنده ‌ای که شش ماه بر او گذشته باشد ، آزاد است ؛ زیرا خداوند می ‌فرماید : ( والقمر قدرّناه منازل حتی عاد کالعرجون القدیم ) بنابراین ، هرچیزی که شش ماه مانده باشد ، قدیمی است .