مرگ چيست؟
آيا «مرگ» نيستى، نابودى، فنا و انهدام است؛ يا تحول، تطور و انتقال از جايى به جايى و از جهانى به جهانى ديگر؟
اين پرسش، همواره براى بشر مطرح بوده، هست و خواهد بود و هر كس از دير زمان مايل بوده است پاسخ آن را بيابد و يا به پاسخى كه ديگران دادهاند، ايمان و اعتقاد پيدا كند.
ما، چون مسلمانيم و به قرآن ايمان داريم؛ پاسخ آن را از كلام خداوند تعالى مى گيريم:
الف - قرآن، در اين باره (ماهيت مرگ) كلمه «توفّى» را به كار مى برد.
واژه «توفّى» در شكلهاى گوناگون از ماده «وَفى» 66 بار به كار رفته است و در چهارده آيه، رسماً از مرگ به «توفّى» تعبير مى شود.(4)
در «قاموس قرآن» وَفى و تَوفّى چنين معنا شده است:
«وفاء و ايفاء به معنى تمام كردن است - وفاى به عهد، يعنى اينكه آن را بدون كم و كاست و مطابق وعده انجام دهى و توفّى به معناى اخذ بهطور تمام و كمال است (تَوَفَّيتُ الْمال؛ يعنى، تمام مال را بدون كموكسر دريافت كردم)».(5)
انسان، در هنگام مرگ با تمام شخصيت و واقعيتش تحويل فرشتگان الهى مى گردد و آنها نيزبه طور كامل و تمام او را دريافت مى دارند؛ لذا از مرگ تعبير به «وفات» يا «توفّى» مىشود؛ بنابراين، مرگ از ديدگاه قرآن، نيستى، نابودى و فنا نيست؛ بلكه انتقال از جهانى به جهانى و از خانه اى به خانه اى ديگر است.
به آياتى در اينباره، توجه فرماييد:
(حتّى اِذا جاءَ اَحَدَكُم الْمَوتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا)(6)
آنگاه كه مرگ يكى از شما فرا رسد، فرستادگان ما، او را (به تمام و كمال) دريافت مى كنند.
(قُل يَتَوَفّاكُم مَلَكُ الْمَوتِ الَّذي وُكِّلَ بِكُم ثُمَّ اِلى رَبِّكُم تُرْجَعُونَ)(7)
بگو: همانا فرشته مرگ كه مسؤوليت گرفتن جانها به او سپرده شده است، در هنگام مرگ (به تمام و كمال) شما را دريافت مى دارد.
(اَعْبُدُ اللَّهَ الّذي يَتَوفّاكُم)(8)
خدايى را عبادت مى كنم كه مرگ همه شما به امر اوست.
ب - واژه «توفّى» گاهى به معناى «خواب» نيز در قرآن به كار رفته است:
(وَهُوَالَّذي يَتَوفّاكُم بِاللَّيلِ وَ يَعْلَمُ ماجَرَحْتُم بِالنَّهارِ ثُمَّ يَبْعَثُكُم فيه لِيُقْضى اَجَلٌ مُسَمّىً ثُمَّ اِلَيْه مَرْجِعُكُم ثُمَّ يُنَبِّئُكُم بِما كُنْتُم تَعْمَلُونَ)(9)
اوست خدايى كه چون شب هنگام به خواب مىرويد، شما را (موقت) مى ميراند و پس از آن شما را بيدار مى كند تا آنگاه مرگتان كه نزد او معين است فرا رسد، به سوى او باز مى گرديد تا شما را از نتيجه كردارتان آگاه نمايد.
(اللَّهُ يَتَوفَّى الانَفُسَ حينَ مَوْتِها وَالَّتى لَمْ تَمُتْ في مَنامِها فَيُمْسِكُ الّتي قَضى عَلْيهَا الْمَوْتَ وَ يُرسِلُ الاُخْرى اِلى اَجَلٍ مُسَمَّى)(10)
خداوند، جانها را در هنگام مرگ و آنكه مرگش فرا نرسيده در هنگام خواب، دريافت مى كند؛ سپس كسى را كه حياتش در دنيا به سرآمده، در نزد خود نگه مى دارد و ديگرى را تا وقت معين (كه مرگش فرا رسد) به دنيا باز مى فرستد.
اين دو آيه، شباهت خواب با مرگ و همچنين شباهت بيدارى دنيا و آخرت- را بيان مى كنند؛ همانگونه كه هنگام مرگ، روح انسان، عالم ماده را در مىنوردد و به عالمى ديگر سير مىكند، در هنگام خواب نيز روح انسان وارد جهانى ديگر مى شود.
به عبارت ديگر، تفاوت خواب و مرگ در اين است كه هنگام خواب، روح به طور موقت دريافت مىگردد و پس از پايان خواب، باز گردانده مى شود؛ ولى روح در هنگام مرگ، به طور دائم دريافت مىگردد و ديگر به دنيا بازگشت نمى كند.
به جهت شباهت زيادى كه از جهت «توفّى»(دريافت روح) بين خواب و مرگ وجود دارد، گاهى از خواب به «مرگ كوچك» و از مرگ به «خواب بزرگ» تعبير مى شود.
ج - در روايات نيز به رابطه نزديك ميان خواب و مرگ، چنين اشاره شده است:
قال السجاد(ع): «عَجَبٌ كُلُّ الْعَجَبِ لِمَنْ أنْكَرَالْمَوْتَ وَ هُوَ يَرى مَنْ يَمُوتُ كُلَّ يَوْمٍ وَلَيْلَةٍ...».(11)
حضرت امام سجاد(ع) فرمود: «بسيار شگفت آور است كه كسى مرگ را انكار كندو حال آنكه در هر شبانه روز، مرگ (خود را به هنگام خواب) مى بيند».
سُئِلَ عَن الْباقِر(ع): مَا المَوْتُ؟
قالَ: «هُوَ النَّومُ الَّذي يَاْتيكُم في كُلِّ لَيْلَةٍ؛ إلّا اَنَّهُ طَويلٌ مُدَّتُهُ».(12)
از حضرت امام باقر(ع) سؤال شد: مرگ چيست؟
فرمود: «مرگ، همان خوابى است كه هر شب به سراغتان مىآيد؛ با اين تفاوت كه مدتش طولانى است».