(*(*(*(*ََََََگذري بر زندگي فقيه عاليقدر محمدتقي برغاني (شهيد ثالث)*)*)*)*)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

هوالمحبوب

ولادت

در خانه ملا محمد ملائكه (فرشته) و در روستای «برَغان»[1] كرج، نوزادی به دنیا آمد كه نامش را «محمدتقی» نهادند.[2]


خاندان

وقتی كه «ملا محمد ملائكه» به قزوین آمد با برگزاری جلسات علمی و مذهبی، سبب تقویت حوزه علمیه قزوین شد.

مقام علمی و معنوی ملا محمد، وی را به مرجعیت دینی رساند به طوری كه با علمای اخباری همانند «ملا خلیل قزوینی» و «شیخ یوسف بحرانی» مناظرات علمی ترتیب داد.

«تحفه الابرار» و «الدرّ الثمین» از آثار اوست.[3]

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

اجتهاد
محمد تقی پس از اتمام تحصیلات در عراق، به تهران می‌آید. ورود او به پایتخت و تشكیل جلسات علمی، موجب شهرت وی می‌شود. عده‌ای از مردم برای آگاهی از رتبه فقهی ملا محمد تقی، از محضر گرانقدر «میرزا قمی» چنین سؤال كردند: به نظر حضرت عالی آیا حاج ملا محمد تقی مجتهد است یا نه؟

میرزای قمی فرمود: میان من و ایشان ملاقاتی صورت نگرفته است، شما از وی درباره مسئله‌ای سؤال كنید تا ایشان فتوای در آن مسئله را بر اساس قانون استدلال، به انجام برساند. سپس آن نوشته را نزد من بیاورید تا بدانم كه وی قابل استنباط احكام شرعیه هست یا نه؟

سرانجام از ملا محمد تقی برغانی در خصوص مسئله‌ای فقهی، استفتاء می‌كنند و ایشان نیز در رساله‌ای كوچك، پاسخ آن را با استدلال بیان می‌كند ... .
برغانی به عراق می‌رود و از استادش، آقا سید علی طباطبایی، اجازه اجتهاد می‌گیرد. بدین ترتیب، اجتهاد ملا محمد تقی بر همگان ثابت می‌شود.[8]

مشایخ اجازه
1. شیخ جعفر كاشف الغطاء.
2. صاحب ریاض.
3. سید محمد مجاهد.[9]
شهید ثالث در متن اجازه‌ نامه‌ای كه به شاگردش «تنكابنی» داده، اسامی مشایخ اجازات خود را همین سه نفر معرفی كرده است.[10]
برخی میرزای قمی را به مشایج اجازه شهید ثالث افزوده‌اند.[11]

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

حوزه علمیه قزوین



حوزه علمیه قزوین در زمینه تدوین «دائره المعارف فقهی» سهم چشمگیری داشت. پس از برچیده شدن بساط اخباری و تجدید حیات فقه شیعه، در قرن سیزدهم هجری بیش از 40 اثر دائره المعارف گونه فقهی نگاشته شده كه حدود نصف این آثار را «مكتب قزوین» به جهان علم تقدیم كرده است.[12]
برخی از آثار فقهی خاندان «برغانی» عبارتند از:
1. فقه ملائكه، اثر شیخ ملا محمد ملائكه.
2. منهج الاجتهاد، اثر ملا محمد تقی برغانی.
3. موسوعه برغانی، اثر ملا محمد صالح.[13]

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

در محضر مُصلحان



سید جمال الدین اسدآبادی، مصلح بیدارگر جهان تشیع را می‌توان از ثمرات حوزه علمیه قزوین و از شاگردان فكری خاندان «برغانی» شمرد.
نبرد مدرسه فكری قزوین به رهبری خاندان برغانی، انحرافات مذهبی، شیخیه و بابیّه، ستم‌های دربار ایران و استعمار، تجمع زبده‌ترین و مشهورترین علوم عقلی و هجرت مشتاقان فلسفه به سمت قزوین، باعث شهرت این مركز علمی شد.
سید صفدر پدر سید جمال الدین، كه از استعداد و علاقه فرزند آگاهی داشت، او را همراه خود به قزوین آورد. سید جمال الدین در 10 سالگی (1263 یا 1264ه.ق.) وارد قزوین شد.
پدرش به محض ورود به قزوین، همراه فرزندش به محضر ملا محمد تقی برغانی و شیخ محمد صالح می‌رسد. در همین جلسه است كه وی مورد اعجاب و تحسین آن بزرگوار قرارمی‌گیرد و محمد تقی برغانی و برادرش حجره‌ای از مدرسه وسیط صالحیه را به آنان می‌دهند تا به تحصیلات حوزوی خود بپردازند.
شیخ محمد علی، فرزند محمد صالح برغانی ـ كه از دوستان و هم شاگردی‌های سید جمال الدین در مدرسه صالحیه است ـ تاریخ ورود سید جمال را به قزوین، پیش از 15 ذی قعده سال 1263 هـ . ق. یاد كرده است.
سید جمال الدین در این مدرسه فكری عظیم كه مشحون به روح آزادی‌خواهی و نبرد با استبداد و انحرافات مذهبی بود، پرورش یافت.[14]

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

مروج ارزش‌ها


زهد، ایمان قوی، توكل شدید، تلاش در جهت ترویج معارف، برآوردن خواسته‌های مردم در حدّ توان و رسیدگی او به حال مستمندان سبب شد آوازه وی بیش‌تر شود و مورد توجه و محبت همگان قرار بگیرد.[15]



برغانی به مرجعیت رسید و برای پرورش نیروهای صالح، به تقویت افراد و مراكز مذهبی و علمی پرداخت. حوزه علمیه قزوین با كوشش او به رشد و بالندگی قابل تحسینی رسید.
او هم چون پدر مجتهدش، شیخ محمد ملائكه برغانی، به نشر فرهنگ تشیع و مسلك اصولی همت ورزید و شاگردان ممتازی را به جامعه شیعی تحویل داد.
او بیش‌تر عمر شریفش را در قزوین سپری كرد. وی استاد بزرگ و فرزانه‌ای برای دانش پژوهان آن دیار به شمار می‌آمد.[16]

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

ستارگان دانش


با این كه ملا محمد تقی برغانی در شهرهای اصفهان، كربلا، نجف، تهران و قزوین، به تدریس اشتغال داشت،[17] متأسفانه شرح حال نگاران به معرفی شاگردان ملا محمد تقی برغانی چندان نپرداخته و در بین شاگردان او، بیشتر از فرزندان وی و میرزا محمد تنكابنی و سید محمد حسین قزوینی یاد كرده‌اند.
تنكابنی دارای آثار علمی فراوانی است؛ از جمله «تذكره العلماء» و «قصص العلماء».
سید محمد حسین قزوینی برخی از مجلدات كتاب «منهج الاجتهاد» برغانی را استنساخ كرد و بر كتاب «لعان» استادش تعلیقاتی نوشت.[18]

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

آثار علمی
سیره عملی و همیشگی برغانی این بود كه روزها به امر تدریس، تألیف، ترویج دین، تبلیغ شریعت و هدایت مردم مشغول بود و شبها نیز از نیمه شب تا سحر، به مناجات، تهجد، عبادت و گریه می‌پرداخت.[19]

او آشنا به فنون نگارش بود و آثار بسیار ارزشمندی خلق كرد و به یادگار گذاشت، تنكابنی در خصوص آثار او می‌نویسد:
«آن زمانی كه در قزوین تحصیل می‌كردم، شهید مشغول به اتمام تألیف این كتاب (منهج الاجتهاد) بودند؛ به طوری كه دید و بازدید، عروسی و عزا، همه را ترك كرده بود و به تألیف كتاب «منهج» مشغول بود. مگر روزها به جهت وقت عصر، مقدار دو ساعت به غروب مانده می‌نشستند و به مرافعات اشتغال داشتند و سایر اوقات را به تألیف مشغول بودند.»[20]
آثار او عبارتند از:
1. عیون الاصول: وی در این كتاب كه دو جلد است، اشكالات و نقدهایی بر«قوانین» وارد كرده است. او در این باره می‌گوید: «در سفر جهاد، شب‌ها با حاجی ملا احمد نراقی ایرادات مرا در عیون الاصول بر میرزا، عنوان می‌كردیم و با هم گفتگو می‌داشتیم.»[21]
2. منهج الاجتهاد: این كتاب كه 24 جلد است، شرح «شرایع الاسلام» و یك دوره فقه استدلالی است كه شامل مباحث فقهی طهارت تا دیات می‌باشد. این اثر نفیس از منابع مهم فقیهان شیعه در تحقیقات فقهی و فتاوای آنها بود. نسخه‌هایی از آن در كتابخانه‌های متعددی موجود است.
«صاحب جواهر الكلام زمانی كه به نگارش كتاب «جهاد» رسید، اسباب و منابع تحقیقی لازم را نداشت؛ زیرا فقها كمتر در باب «جهاد» كتاب و رساله‌ نوشته‌اند. از قضا، ‌محمد آقا فرزند شهید برغانی در نجف اشرف به تحصیل می‌پرداخت؛ لذا شیخ محمد حسن نجفی جلد چهارم منهج الاجتهاد را به رسم عاریه از فرزند فقیه شهید گرفته و در تألیف و تكمیل كتاب جهاد از مباحث فقهی آن استفاده به عمل آورد.»[22]
3. ملخّص العقائد: درباره علم كلام است.
4. مجالس المتقین: این كتاب درباره مطالب اخلاقی است كه مشتمل بر50 مجلس می‌باشد. تاریخ نگارش آن سال 1258 هـ . ق. است.
5. رساله‌ای در نماز جمعه.
6. رساله‌ای در طهارت.
7. رساله‌ای در نماز و روزه.
8. رساله‌ای در قضاء نمازها.
9. رساله‌ای در دیات؛ به زبان فارسی.[23]

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

صلابت دینی
یكی از صفات برجسته انسان‌های صالح و شجاع، مبارزه جدی با مفسدان است. فهرستی از رفتار و گفتار حاج ملا محمد تقی برغانی را در این زمینه مرور می‌كنیم:
الف) امر به معروف و نهی از منكر
وی در مسئله امر به معروف و نهی از منكر، بسیار جدی بود؛ به نحوی كه از بركت فعالیت‌های وی و برادرش، ملا محمد صالح، شهر قزوین از ناهنجاری‌های اخلاقی و اجتماعی‌ پاكسازی شد و مردم این شهر از دیگر شهرها متدیّن‌تر شدند.[24]
ب) فعالیت‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی
برغانی به حكم وظیفه شرعی، در عرصه‌های دیگری چون اجرای حدود شرعی، شركت در جبهه جنگ و مبارزه فرهنگی با مذاهب استعماری نیز فعالیت داشت.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

تأثیر انگیزه‌ها


پس از بازگشت علما به تهران، هیچ كسی جرأت نداشت كه مسئله شكست ایران را به خدمت فتحعلی شاه برساند. روزی پادشاه دو سه بار از حاضران می‌پرسد: «كار جنگِ نایب السلطنه به كجا انجامید؟» همه سكوت كردند. برغانی لب به سخن گشود و گفت:
«من از جنگ مطلع هستم، ولی لازم است كه به عنوان مقدمه چینی، داستانی را به اختصار بازگو كنم. وی پس از بیان داستانی، نتیجه گیری كرد كه به سبب عدم خلوص نیت نایب السلطنه. ارتش ایران مغلوب شد.[25]

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

شكسته دلان
بازگشت علما به تهران، همراه با تبلیغات مسموم عناصر خائن و چه بسا شایعه سازی از سوی دولت‌های انگلیسی و روسی بود؛ به طوری فتحعلی شاه پس از مغلوب شدن ایران در جنگ، سید محمد مجاهد را مورد بی‌مهری قرار می‌داد. از این رو، سید مجاهد هم به قزوین آمده و در آنجا سكونت اختیاركرد و سرانجام در سال 1242 هـ . ق وفات یافت و پیكر مطهرش در كربلا به خاك سپرده شد.[26]
مجتهد برغانی هم به دلایلی، دگر باره به تهران بازگشت و در آنجا رحل اقامت افكند و با تشكیل جلسات درس و وعظ و اقامه نماز جماعت، به سرعت سرآمد علمای تهران شد؛ لیكن دیری نپایید كه بین او و فتحعلی شاه كدورتی پدید آمد. او ناچار شد به جانب قزوین كوچ كند.[27]
یكی از علمای مشهور و ذی نفوذ قزوین به نام «حاجی ملا عبدالوهاب قزوینی» به استقبال مجتهد برغانی شتافته و در تثبیت و تقویت جایگاه علمی و اجتماعی وی، جدیت ورزید.[28]
حضور دوباره برغانی در قزوین، تشكیل جلسات درس، وعظ و مناظره و برخورداری از سجایای اخلاقی، بستر مناسبی برای وی مهیا ساخت.