شرط چهارم : استطاعت
مسئله 15-
استطاعت از جهت مال یعنی داشتن زاد و راحله که توشه راه و مرکب سواری است ، و چنانچه عین آنها را ندارد کافی است چیزی مثل پول یا متاع دیگر داشته باشد که ممکن است آن را صرف در تهیه آنها نماید، و شرط است که مخارج
برگشتن (1) را نیز داشته باشد(2) . و امور دیگری در استطاعت معتبر است که در مسائل آینده بیان می شود.
1- آیات عظام گلپایگانی ، بهجت ، فاضل ، سیستانی ، صافی : داشتن هزینه بازگشت هنگامی معتبر است که مکلف قصد بازگشت به وطن خود را داشته باشد. اما اگر نخواسته باشد برگردد، یا خواسته باشد در جای دیگری غیر از وطن خود ساکن شود، باید هزینه رفتن به آن جا را داشته باشد، و دارابودن هزینه بازگشت به وطن لازم نیست . سیستانی : مگر اینکه بیشتر از هزینه بازگشت به وطن باشد که در این صورت اگر ناگزیر از سکونت در آنجا نباشد، هزینه بازگشت به وطن در وجوب حج کافی است .
آیة الله خویی ، آیة الله تبریزی : داشتن هزینه بازگشت هنگامی معتبر است که مکلف قصد بازگشت به وطن خود یا جایی که دورتر از وطن نباشد را داشته باشد ولی اگر قصد رفتن بجایی دورتر از وطن خود را داشته باشد داشتن هزینه برگشت به وطن کافیست (البته مقصود جایی است که از نرفتن به آنجا بحرج نمی افتد) (مناسک ، مساله 22)
2- آیة الله اراکی : در صورتی که عازم بر آن باشد.
آیة الله غروی : در صورتی که بخواهد به وطن خویش برگردد یا مصارف محلی که آنجا می خواهد برود.
آیة الله خامنه ای : شرطیت داشتن مخارج برگشت را معترض نشده اند.
مسئله 16-
شرط است در وجوب حج ، علاوه بر مصارف رفتن و برگشتن ، اینکه ضروریات زندگی و آنچه را در معیشت به آن نیاز دارد داشته باشد، مثل خانه مسکونی (1) و اثاث خانه و وسیله سواری و غیر آن در حدی که مناسب با شان او باشد و چنانچه عین آنها را ندارد(2) ، پول یا چیزی که بتواند آنها را تهیه کند، داشته باشد(3) .
1- آیة الله مکارم : خواه ملکی باشد یا اجاره ای که با شئون او سازگار باشد
2- آیة الله صافی : و نداشتن آن حرجی باشد.
3- آیة الله صانعی : و همچنین است در صورت عزم بر عود و مراجعت ، سوغاتها و ولیمه و پذیرایی در برگشت اگر به نحوی باشند که ترکش موجب ملامت و خجلت زدگی می شود.
مسئله 17-
اگر ضروریات زندگی یا پول آنها را در حج صرف کند از حجة الاسلام کفایت نمی کند(1) .
1- آیة الله تبریزی : در صورتی که صرف آن مال در راه حج یا مرض و یا حرام دچار می گردد.
مسئله 18-
کسی که نیاز به ازدواج دارد و برای آن پول لازم دارد، در صورتی مستطیع می شود که علاوه بر مخارج حج ، مصارف ازدواج را هم داشته باشد(1) .
1- آیة الله خامنه ای ، آیة الله اراکی : و از ترک ازدواج ، به حرج یا مرض و یا حرام دچار می گردد.
آیة الله فاضل : بطوری که ترک ازدواج مشقت یا ضرر باشد.
آیة الله گلپایگانی ، آیة الله صافی : اگر ترک تزویج مستلزم حرج باشد به نحوی که عرفا بگویند مستطیع نیست واجب نمی شود و الا حج بر او واجب و مقدم است . (مناسک عربی ، ص 18، مساله 32) .
آیات عظام خویی ، تبریزی ، سیستانی ، بهجت : در صورتی که صرف آن پول در راه حج سبب ناراحتی و مشقت در زندگی وی شود، حج بر او واجب نمی شود، و چنانچه سبب ناراحتی نشود واجب می شود. آیة الله خویی اضافه فرمودند: بلی اگر بنابر صرف نکردن آن مال در نیاز خود داشت حج بر او واجب است . (تعلیقه عروه ، ج 2، ص 234) .
آیة الله مکارم : منظور از نیاز این است که به خاطر ترک آن به عسر و حرج بیفتد بلکه همین اندازه که ازدواج از شؤون زندگی او باشد کافی است .
آیة الله غروی : در صورتی که ترک ازدواج موجب حرج یا سبب حدوث ضرری یا مهانتی یا باعث وقوع در محرم بوده باشد.مسئله 19-
کسی که از دیگری طلب دارد، و بقیه شرایط استطاعت را نیز دارا است ، اگر وقت طلب او رسیده یا حال است و می تواند بدون واقع شدن در حرج و مشقت (1) ، آن را بگیرد واجب است مطالبه کند(2) و بگیرد و به حج برود(3) ، مگر مدیون نتواند بپردازد که در این صورت مطالبه جایز نیست و استطاعت حاصل نمی شود(4) و همچنین اگر وقت طلب او نرسیده و مدیون بخواهد بپردازد لازم است طلبکار آن را بگیرد و مستطیع می شود، ولی اگر مدیون نمی خواهد بپردازد مطالبه واجب نیست ، هر چند با مطالبه حاضر به پرداخت شود(5) .
1- آیة الله گلپایگانی ، آیة الله صافی : و نیز می تواند ولو با کمک غیر و اقامه دعوی در نزد حاکم شرع و یا با رجوع به حاکم غیرشرعی - در صورتی که استیفاء حق موقوف بر آن باشد، بنابر اقوی - آن را وصول نماید، گرفتن و رفتن به حج واجب است . (احکام و آداب حج ، مساله 29)
.2- آیة الله غروی : گرچه بواسطه شخصی باشد که می تواند از آن بگیرد یا به واسطه حاکم شرع بلکه به واسطه حاکم جور بوده باشد در صورتی که رجوع به آنان حرجی نبوده باشد.
3- آیة الله بهجت : اگر تحصیل آن متوقف بر مراجعه به دادگاه اگرچه حاکم جور باشد لازم است مراجعه نماید... مگر آنکه مراجعه به حاکم موجب ذلت و منقصت شان او گردد. (مناسک ، مساله 23) .
4- آیة الله خویی ، آیة الله تبریزی : در این مساله قائل شده اند که اگر بتواند دین را بفروشد و پول آن به تنهایی و یا به ضمیمه مال دیگر وافی هزینه حج باشد و برای او مشقت نداشته باشد، در این صورت مستطیع است و باید به حج برود.
آیة الله سیستانی : در این مساله قائل شده اند که اگر بتواند دین را بفروشد بنحوی که اجحاف در حق او نباشد، پول آن به تنهایی و یا به ضمیمه مال دیگر وافی هزینه حج باشد، در این صورت مستطیع است و باید به حج برود.
آیة الله فاضل : اگر بتواند دینش را به مقدار کم تر بفروشد در صورتی که موجب ضرر و مشقت نباشد. و این مقدار برای حج کافی باشد مستطیع است و باید حج انجام دهد
.5- آیة الله گلپایگانی : و اگر شک داشته باش د که مدیون با مطالبه می پردازد یا نه ، به جهت آنکه احتمال استطاعت می دهد، و تمکن از فحص دارد، احتیاط در مطالبه است ، و مطالبه در این فرض فحص از استطاعت است ، نه تحصیل استطاعت . (آداب و احکام حج ، مساله 29) .
آیة الله صافی : حکم مساله در صورتیکه فروش دین مؤجل به نقد ممکن نباشد و الا فروش آن مانند فروش سایر اموال واجب است .
آیات عظام خویی ، تبریزی ، بهجت : در صورتی که اگر مطالبه کند بدهکار خواهد پرداخت ، باید مطالبه کند و به حج برود.
آیة الله فاضل : مگر آنکه یقین داشته باشد که اگر مطالبه کند مدیون حاضر به پرداخت آن می شود، که در این صورت مطالبه لازم است .
آیة الله مکارم : اگر مطالبه محذوری ندارد باید مطالبه کند.
آیة الله غروی : ولی اگر مطالبه کند و مالش را بگیرد مستطیع شده ، حج برایش واجب می شود.
مسئله -20
اگر غیر مستطیع ، مصارف حج را قرض کند، مستطیع نمی شود، هر چند بتواند بعدا به سهولت قرض را اداء کند (1) و اگر با آن حج بجا آورد از حجة الاسلام کفایت نمی کند(2) .
1- آیة الله خامنه ای : در خصوص قید "پرداخت قرض به سهولت " نظر ایشان یافت نشد.
2- آیات عظام خویی ، گلپایگانی ، فاضل ، بهجت ، صافی : هرگاه کسی مقداری پول قرض کند که آن پول به مقدار مخارج حج باشد، و قدرت پرداخت آن را بدون مشقت بعد از آن داشته باشد، حج بر او واجب خواهد بود.
آیة الله تبریزی : هرگاه کسی مقداری پول قرض کند که آن پول بمقدار مخارج حج باشد و در وقت قرض کردن مالی داشته باشد که بتواند با آن قرض خود را اداء کند حج بر او واجب خواهد بود. (مناسک ، مساله 33) .
آیة الله سیستانی : مگر آنکه وقت پرداخت قرض آنقدر دور باشد که اصلا عقلاء به آن توجه نکنند. که در این صورت حج بر او واجب خواهد شد. (مناسک ، مساله 33) .
آیة الله غروی : در فرض تمکن از اداء آن به سهولت استطاعت صدق می کند و از حجة الاسلام کفایت می نماید. بلی قرض کردن برای این کار واجب نیست .
مسئله 21-
کسی که مخارج حج را دارد و بدهی نیز دارد، چنانچه بدهی او مدت دار باشد و مطمئن است که در وقت اداء بدهی ، تمکن از اداء آن را دارد، واجب است به حج برود، و همچنین در صورتی که وقت اداء بدهی رسیده لکن طلبکار راضی به
تاخیر اداء باشد و بدهکار مطمئن است که در وقت مطالبه می تواند بدهی را اداء نماید(1) و در غیر این دو صورت (2) حج واجب نیست (3) .
1- آیة الله تبریزی : در صورتی حج واجب می شود که بدون حرج و مشقت قادر به اداء بوده باشد.
آیة الله خویی : بلی اگر دین خود را ادا نکند حج بر او واجب است و به هر حال اگر چنین فردی حج بجا آورد مجزی از حجة الاسلام می باشد. (تعلیقه عروه ، ج 2، ص 236) .
2- آیة الله فاضل : یعنی مخیر است بین وجوب حج و اداء دین و در صورت انجام حج کفایت از حجة الاسلام می کند.
3- آیة الله گلپایگانی ، آیة الله صافی : و اگر می داند که طلبکار از طلب خود خواهد گذشت ، و یا بنابر مسامحه دارد (مثل مهریه بعض زنان ) چنین دینی مانع استطاعت نیست . (احکام و آداب حج ، مساله 34) .
آیة الله سیستانی : اگر انسان مال وافی به هزینه حج را داشته ، و به همان مقدار هم مقروض باشد، بنابر اظهر حج بر او واجب نخواهد بود، و همچنین اگر کمتر از آن مقدار، مقروض باشد، به طوری که اگر مقدار قرض برداشته شود، باقیمانده آن وافی به هزینه حج نباشد، که در این صورت هم حج بر او واجب نخواهد بود، و فرقی نیست بین اینکه وقت پرداخت بدهی رسیده باشد یا نه ، مگر اینکه آن قدر، وقت پرداخت دور باشد که اصلا عقلاء به آن توجه نکنند، مانند پنجاه سال . (مناسک ، مساله 34).
آیة الله غروی : بلی اگر بدهی داشته باشد و وقت اداء آن هم رسیده و تمکن از اداء هم نداشته باشد و طلبکار هم راضی بتاخیر اداء نباشد ولی طوری باشد که اگر حج برود مردم یا شخص معینی دین او را اداء می کنند باز مستطیع محسوب و حج برایش واجب است .
مسئله 22-
کسی که خمس یا زکات بدهکار است (1) در صورتی مستطیع می شود که علاوه بر آنها مخارج حج را داشته باشد.
1- آیة الله فاضل : یعنی بر ذمه او تعلق گرفته است .
آیات عظام خویی ، گلپایگانی ، صافی ، تبریزی : حکم سائر دیون را دارد، الا اینکه عین مال متعلق خمس و زکات باشد که مقدم بر سائر دیون است .مسئله 23-
کسی که از جهت مالی مستطیع است و از جهت صحت بدن (1) یا باز بودن راه مستطیع نیست (2) می تواند (3) در مال تصرف کند و خود را از استطاعت مالی هم خارج کند (4) ولی اگر از آن جهات هم استطاعت دارد و فقط وسائل رفتن را تهیه نکرده (5) یا وقت حج نرسیده ، نمی تواند (6) خود را از استطاعت خارج کند و اگر کرد، حج بر او مستقر می شود و باید به هر نحو است به حج برود(7) .
1- آیة الله گلپایگانی ، آیة الله صافی : اگر از جهت مالی قدرت دارد و از جهت صحت بدن استطاعت ندارد و امید خوب شدن ندارد واجب است نایب بگیرد، بلکه احوط نایب گرفتن است برای کسی که امید خوب شدن دارد، پس اگر رفع عذر شد، خودش نیز به حج برود، مگر اینکه پس از رفع عذر استطاعت مالی نداشته باشد. (مجمع المسائل ، ج 1، مساله 18، ص 431)
.2- آیة الله اراکی : و مایوس است از تمکن از مسیر و صحت بدن .
آیة الله خویی : اگر دارا و ثروتمند است و توانایی مباشرت اعمال حج را ندارد یا دشوار و با مشقت است باید نایب بگیرد. و وجوب نایب گرفتن ، مانند وجوب حج فوری است . (مناسک ، مساله 63) .
آیة الله سیستانی : کسی که دارا و ثروتمند است و مباشرت اعمال حج موجب حرج و مشقت برای او می شود و امید این که بعدا بتواند بدون حرج و مشقت حج نماید نیز نداشته باشد واجب است برای خود نایب بگیرد و وجوب نایب گرفتن فوری است مانند فوریت خود وجوب حج . (مناسک ، مساله 63) .
آیة الله مکارم : یعنی در موقع حج استطاعت بدنی و باز بودن راه را ندارد.
3- آیة الله گلپایگانی : بلی اگر علم داشته باشد که در آن سال متمکن از رفتن به حج است ، جواز مصرف کردن وجه در غیر حج (خصوصا در اوان خروج مردم برای حج ) مشکل است ، و اگر استطاعت مالی بعد از استطاعت طریقی حاصل شده باشد، تصرف در آن مال در زمانی که مردم آماده برای حج می شوند جایز نیست . (آداب و احکام حج ، مساله 37) .
4- آیة الله خامنه ای : قسمت اول این مساله یافت نشد.
5- آیة الله غروی : با تمکن از تهیه آن و اگر تمکن از تهیه کردن را نداشته و عاجر از آن باشد استطاعت حج را ندارد
.6- آیة الله اراکی : بنابر احتیاط واجب .
7- آیة الله خویی : هرگاه انسان مالی داشته باشد که کفاف هزینه حج را بدهد حج بر او واجب می شود و جایز نیست در آن مال تصرفی کند که از استطاعت خارج شود و نتواند تدارک کند. و این تصرف خواه پیش از تمکن از سفر باشد یا بعد از آن فرقی ندارد، بلکه ظاهر این است که قبل از ماههای حج تصرف جایز نیست .
آیة الله سیستانی : در تفصیل تمکن از مسیر می فرمایند: اگر در آن تصرفی کند که از استطاعت خارج شود و نتواند تدارک کند، و برای او مشخص شده باشد که قدرت رفتن به حج در روزهای آن را داشته باشد، بنابر اظهر حج در ذمه او مستقر است ، ولی اگر قدرت رفتن برای او مشخص نشده باشد، حج در ذمه او مستقر نیست . (مناسک ، مساله 39) .
آیة الله بهجت : هرگاه انسان مالی داشته باشد که کفاف هزینه حج را بدهد، می تواند قبل از حرکت قافله آن را در مصارف خود خرج کند هرچند دیگر نتواند به حج برود ولی در صورتی که آن مال را بطور نسیه تا زمان بعد از حج بفروشد و منظور فرار از استطاعت باشد، احتیاط این است که اقدام به این عمل ننماید. (مناسک ، مساله 36) .
مسئله 24-
اگر در سالی که استطاعت مالی دارد از جهت صحت بدن یا باز بودن راه استطاعت ندارد و در سالهای دیگر از آن جهات استطاعت پیدا می کند، می تواند (1) در مال تصرف کند (2) و خود را از استطاعت خارج نماید.
1- آیة الله خویی ، آیة الله سیستانی : تصرف در مال جایز نیست و واجب است مال را حفظ کند و خود را از استطاعت خارج نکند. (حاشیه بر عروة الوثقی ) .آیة الله خامنه ای : پس از فرا رسیدن زمانی که صرف آن برای رسیدن به حج لازم است شخص مستطیع نمی تواند خود را از استطاعت بیندازد و پیش از این زمان نیز احتیاط واجب آن است که خود را از استطاعت خارج نسازد
.2- آیة الله غروی : سال استطاعت مالی خصوصیتی ندارد بلکه اگر تمکن حج را در سال بعدی یا سالهای بعدی داشته باشد واجب است قدرت مالی خود را حفظ و آنرا تقویت نکند.
مسئله 25-
کسی که استطاعت حج دارد باید خرجهای مقدماتی را از قبیل خرج تذکره و ویزا و ودیعه و آنچه مربوط به حج است بدهد، و این خرجها موجب سقوط حج نمی شود، ولی اگر استطاعت این نحو مخارج را نداشته باشد مستطیع نیست .