تفسیر سوره اعلی

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

تفسير نمونه جلد 26 صفحه 390

درست به وطن اصلى باز مى گردند، و همچنين زنبوران عسل هر قدر از كندوى خود دور شوند و باد آنها از اين طرف و آن طرف ببرد باز دقيقا به آشيانه خود بر مى گردند، در حالى كه انسان براى بازگشت به وطن احتياج به نشانه ها و آدرسهاى دقيق و راهنما دارد.
2 - حشرات چشمهاى ميكروسكوبى (ذره بين ) دارند كه ساختمان و قدرت ديد آن انسان را به حيرت وا مى دارد، در حالى كه بازهاى شكارى داراى چشمهاى تلسكوبى (دوربين ) هستند.
3 - انسان براى پيدا كردن راه خويش در شب بايد از منبع نور استفاده كند، ولى بسيارى از پرندگان در نهايت ظلمت و تاريكى شب اهداف خود را مى بينند، و اين از طريق چشمانى است كه در برابر اشعه ، مادون قرمز حساسيت دارد و همچنين دستگاه رادارمانندى است كه در وجود بعضى از آنها به يادگار گذاشته شده است .
4 - سگها به خاطر داشتن شامه اضافى مى توانند هر حيوانى را در مسير آنها باشند از طريق بو بشناسند، در حالى كه انسان حتى با وسائلى كه در دست دارد قادر به چنين مطلبى نيست .
5 - تمام حيوانات صداهايى را كه شدت ارتعاش آن بيرون از قدرت سامعه ما است درك مى كنند، و شنوايى آنها به مراتب از شنوايى ما دقيقتر است ، هر چند انسان توانسته است اين مطلب را با وسائل و ابزار علمى جبران كند و صداى بال مگسى را كه چندين كيلومتر از او دور است آنچنان بشنود كه گويى روى لاله گوش او قرار گرفته ! و شايد اين تفاوت قدرتى را كه خداوند ميان انسان و حيوان قائل شده به خاطر همين است كه انسان از طريق علم و عقل قادر بر جبران ضعفهايش ‍ مى باشد ولى حيوانات چنين نيستند.
6 - نوعى ماهى كوچك است كه سالها در دريا زندگى مى كند سپس ‍ براى

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

تفسير نمونه جلد 26 صفحه 391
تخم ريزى به همان نهرى كه در آن متولد شده است باز مى گردد و بر ضد امواج پيش مى رود موطن اصلى را كه مناسبت پرورش او است بعد از سالها آن در فاصله دور دستى پيدا مى كند!
7 - و از اين عجيب تر داستان بعضى از حيوانات آبى است كه آنها عكس ‍ اين مسير را طى مى كنند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

تفسير نمونه جلد 26 صفحه 392

ََآيه 6 - 13
آيه و ترجمه
سنُقْرِئُك فَلا تَنسى (6) إِلا مَا شاءَ اللَّهُ إِنَّهُ يَعْلَمُ الجَْهْرَ وَ مَا يخْفَى (7) وَ نُيَسرُك لِلْيُسرَى (8) فَذَكِّرْ إِن نَّفَعَتِ الذِّكْرَى (9) سيَذَّكَّرُ مَن يخْشى (10) وَ يَتَجَنَّبهَا الاَشقَى (11) الَّذِى يَصلى النَّارَ الْكُبرَى (12) ثمَّ لا يَمُوت فِيهَا وَ لا يحْيى (13)
ترجمه :

6 - ما به زودى (قرآن را) بر تو قرائت مى كنيم و هرگز فراموش نخواهى كرد.
7 - مگر آنچه را خدا بخواهد، كه او آشكار و پنهان را مى داند.
8 - و ما تو را براى انجام هر كار خير آماده مى كنيم .
9 - پس تذكر ده اگر تذكر مفيد باشد.
10 - و به زودى آنها كه از خدا مى ترسند متذكر مى شوند.
11 - اما بدبخت ترين افراد از آن دورى مى گزيند.
12 - همان كسى كه در آتش بزرگ وارد مى شود.
13 - سپس در آن آتش نه مى ميرد و نه زنده مى شود.

تفسير نمونه جلد 26 صفحه 393

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

تفسير :

ما تو را براى هر كار خير آماده مى كنيم
در آيات گذشته سخن از ربوبيت و ((توحيد)) پروردگار بود و به دنبال آن در آيات مورد بحث سخن از قرآن و ((نبوت )) پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) است ، در آيات گذشته سخن از ((هدايت عمومى )) موجودات بود، و در آيات مورد بحث سخن از ((هدايت نوع انسان )) است ، و بالاخره در آيات گذشته تسبيح پروردگار على اعلى آمده بود، و در اين آيات از قرآن كه بيانگر اين تسبيح است سخن به ميان مى آورد.
مى فرمايد: ((ما به زودى بر تو قرائت مى كنيم و هرگز فراموش نخواهى كرد (سنقرئك فلا تنسى ).
بنابراين هنگام نزول وحى عجله مكن ، و هرگز نگران فراموش كردن آيات الهى مباش ، آن كس كه اين آيات بزرگ را براى هدايت انسانها بر تو فرستاده ، هم او حافظ و نگاهبان آنها است ، آرى او نقش اين آيات را در سينه پاك تو ثابت مى دارد، به طورى كه هرگز گرد و غبارنسيان بر آن نخواهد نشست .
اين نظير مطلبى است كه در آيه 114 سوره طه آمده است : فلا تعجل بالقرآن من قبل ان يقضى اليك وحيه و قل رب زدنى علما: ((براى خواندن قرآن پيش از آنكه وحى آن بر تو تمام شود عجله مكن ، و بگو پروردگارا علم مرا افزون كن )) و در آيه 16 سوره قيامت مى خوانيم لا تحرك به لسانك لتعجل به ان علينا جمعه و قرآنه : ((زبان خود را به قرآن حركت مده پيش از آنكه وحى بر تو تمام شود، بر ما است كه آن را جمع آورى كنيم و بر تو بخوانيم )).

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

تفسير نمونه جلد 26 صفحه 394

سپس براى اثبات قدرت خداوند و اينكه هر خير و بركتى است از ناحيه او است مى افزايد: (تو چيزى از آيات الهى را فراموش نمى كنى ) مگر آنچه را خدا بخواهد كه او آشكار و پنهان را مى داند)) (الا ماشاءالله انه يعلم الجهر و ما يخفى ).
مفهوم اين تعبير آن نيست كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) چيزى از آيات الهى را فراموش مى كند و الا از گفتار او سلب اطمينان خواهد شد بلكه هدف بيان اين حقيقت است كه موهبت حفظ آيات الهى از سوى خدا است ، و لذا هر لحظه بخواهد مى تواند آن را از پيامبرش ‍ بگيرد، و يا به تعبير ديگر هدف بيان تفاوت علم ذاتى خداوند و علم موهبتى پيامبرش (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) است .
اين آيه در حقيقت شبيه چيزى است كه درباره خلود بهشتيان در آيه 108 سوره هود آمده است : و اما الذين سعدوا ففى الجنة خالدين فيها ما دامت السموات و الارض الا ما شاء ربك عطاءا غير مجذوذ: ((سعادتمندان هميشه در بهشت خواهند بود نه مادام كه آسمانها و زمين برپا است ، مگر آنچه را پروردگار تو بخواهد اين عطايى است كه هرگز قطع نمى شود)).
مسلم است كه بهشتيان هرگز از بهشت بيرون نمى روند و ذيل آيه خود گواه اين موضوع است ، بنابراين جمله ((الا ماشاء ربك )) اشاره به حاكميت اراده و قدرت خداوند، و ارتباط همه چيز به مشيت و خواست او است ، هم در آغاز پيدايش و هم در بقاء.
از جمله امورى كه بر اين معنى گواهى مى دهد اين است كه حفظ بعضى از مسائل و فراموشى بعضى ديگر در ميان همه انسانها است ، و اين امتيازى نيست كه خداوند آن را به عنوان يك موهبت براى پيامبرش ‍ بيان كند، بنابراين منظور حفظ تمامى آيات قرآن و احكام و معارف اسلام است .
بعضى نيز گفته اند منظور از اين استثناء آياتى است كه هم محتوا و هم تلاوت

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

تفسير نمونه جلد 26 صفحه 395

آن هر دو نسخ شده است .
ولى اين تفسير بسيار بعيد به نظر مى رسد، اصولا وجود چنين آياتى ثابت نيست .
بعضى نيز احتمال داده اند كه استثناء از مساءله قرائت باشد، بنابراين مفهوم آيه چنين مى شود: ما به زودى بر تو قرائت مى كنيم و آيات خود را بيان مى داريم ، مگر آياتى كه پروردگارت اراده كرده كه در علم مخزون او مكتوم باشد اين تفسير نيز با توجه به سياق آيه بعيد به نظر مى رسد.
جمله ((انه يعلم الجهر و ما يخفى )) در حقيقت بيان علت مطلبى است كه در جمله ((سنقرئك )) آمده است ، اشاره به اينكه خداوندى كه از تمام حقايق آشكار و پنهان با خبر است ، آنچه مورد نياز بشر بوده و هست از طريق وحى به تو القا مى كند، و چيزى را در اين زمينه فروگذار نخواهد كرد.
اين احتمال نيز وجود دارد كه منظور اين است كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در گرفتن وحى عجله نكند، و از نسيان و فراموشكارى بيم نداشته باشد، چرا كه خداوند عالم به حقايق آشكار و پنهان وعده داده است كه او چيزى را فراموش نكند.
به هر حال اين يكى از معجزات پيغمبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) است كه آيات و سوره هاى طولانى را با يكبار تلاوت جبرييل به خاطر مى سپرد، و هميشه به خاطر داشت ، و چيزى را فراموش ‍ نمى كرد.
سپس پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را دلدارى داده ، مى افزايد: ((ما تو را به انجام هر كار خيرى توفيق مى دهيم و كارها را بر تو آسان مى سازيم )) (و نيسرك لليسرى ).

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

تفسير نمونه جلد 26 صفحه 396
و به تعبير ديگر هدف بيان اين حقيقت است كه در راهى كه تو در پيش ‍ دارى مشكلات و سختيها فراوان است ، هم در راه گرفتن وحى و حفظ آن ، و هم در تبليغ رسالت و اداى آن ، و هم در انجام كارهاى خير و عمل به آن ، ما در تمام اين امور (دريافت وحى و ابلاغ و نشر و تعليم و عمل كردن به آن ) به تو يارى مى دهيم و مشكلات را بر تو آسان مى سازيم .
اين جمله ممكن است اشاره به محتواى دعوت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و تكاليف و برنامه هاى الهى نيز باشد يعنى محتواى آن آسان ، و شريعت او شريعت سمحه سهله است ، و تكاليف شاق و كمرشكن در اين آيين الهى وجود ندارد.
بنابراين ، آيه فوق مفهوم بسيار وسيعى دارد هر چند بسيارى از مفسران آن را در يكى از ابعادش محدود كرده اند.
و به راستى اگر يارى و توفيق و نصرت الهى نبود پيروزى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) بر آنهمه مشكلات غير ممكن بود.
زندگانى خود پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نيز نمونه كاملى از تعليم اين حقيقت بود.
او در هيچ چيز، اعم از لباس و خوراك و مركب و وسائل زندگى ، سخت گير نبود، هر غذاى مناسبى را تناول مى فرمود، هر گونه لباسى را كه زنندگى نداشت مى پوشيد، گاه در بستر مى آرميد، و گاه روى فرش ، و گاه حتى روى شنهاى بيابان ، و از هر گونه تعلق و تقيدى آزاد بود.
بعد از بيان موهبت وحى آسمانى به پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )، و وعده توفيق و تسهيل امور براى او، به ذكر مهم ترين وظيفه او پرداخته ، مى فرمايد: ((پس تذكر ده اگر تذكر مفيد باشد)) (فذكر ان نفعت الذكرى ).
بعضى گفته اند: منظور اين است كه تذكر به هر حال سودمند است ،

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

تفسير نمونه جلد 26 صفحه 397

و افرادى كه به هيچوجه از آن منتفع نشوند كمند، بعلاوه حداقل موجب اتمام حجت بر منكران مى شوند كه اين خود منفعت بزرگى است .
در حالى كه بعضى عقيده دارند آيه محذوفى دارد و مفهومش اين است تذكر ده خواه مفيد باشد يا نباشد، ((فذكر ان نفعت الذكرى او لم تنفع )) و در حقيقت شبيه چيزى است كه در آيه 81 سوره نحل آمده است و جعل لكم سرابيل تقيكم الحر: ((خداوند براى شما پيراهنهايى قرار داد كه شما را از گرما (و سرما) حفظ مى كند)) در اين آيه فقط ((گرما)) ذكر شده و ((سرما)) به قرينه مقابله معلوم مى شود.
ولى بعضى از مفسران اصرار دارند كه ((جمله شرطيه )) در اينجا مفهوم دارد، و منظور اين است كه در آن جايى بايد تذكر دهى كه مفيد است ، و در آنجا كه هيچ فايده اى ندارد لازم نيست .
اين احتمال نيز داده شده كه ((ان )) در اينجا ((شرطيه )) نباشد، بلكه به معنى ((قد)) و براى تاءكيد و تحقيق است و مفهوم جمله اين است : تذكر ده كه تذكر مفيد و سودمند است .
از ميان اين چهار تفسير، تفسير اول از همه مناسب تر به نظر مى رسد.
برنامه عملى پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نيز گواه بر اين است كه او براى تبليغات و تذكرات خود هيچ قيد و شرطى قائل نبود و همگان را وعظ مى كرد و انذار مى نمود.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

تفسير نمونه جلد 26 صفحه 398

در آيات بعد به عكس العمل مردم در برابر تذكر وعظ و انذار پرداخته ، و آنها را به دو گروه تقسيم مى كند: مى فرمايد: ((به زودى آنها كه از خدا مى ترسند و احساس مسؤ وليت مى كنند متذكر مى شوند)) (سيذكر من يخشى ).
آرى تا روح خشيت و ترس ، و يا به تعبير ديگر روح ((حق طلبى )) و ((حق جويى )) كه مرتبه اى از تقوا است در انسان وجود نداشته باشد از مواعظ الهى و تذكرات پيامبران نفعى نمى برد، لذا در آغاز سوره بقره قرآن را مايه هدايت براى پرهيزگاران شمرده مى گويد: هدى للمتقين .
و در آيه بعد به گروه دوم پرداخته مى افزايد: ((اما بدبخت ترين افراد از آن دورى مى گزينند)) (و يتجنبها الاشقى ).
در بعضى از روايات آمده است كه ابن عباس مى گويد: آيه ((سيذكر من يخشى )) درباره ((عبدالله بن ام مكتوم )) آن مرد نابيناى پاكدل حق طلب نازل شده ، و بعضى گفته اند: آيه ((و يتجنبها الاشقى )) درباره ((وليد بن مغيره )) و ((عتبة بن ربيعه )) است كه از سران شرك و كفر بودند.
بعضى گفته اند كه منظور از ((اشقى )) در اينجا معاندين و دشمنان حق است ، چرا كه مردم سه گروهند: گروهى عارف و آگاه ، و گروهى متوقف و شاك ، و گروهى معاند، و طبيعى است كه گروه اول و دوم از تذكرات منتفع مى شوند، تنها گروه سودمند كه بهره مثبتى نمى گيرند و تنها تاءثير تذكر در مورد آنها همان

تفسير نمونه جلد 26 صفحه 399
اتمام حجت است .

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

تفسير نمونه جلد 26 صفحه 399

ضمنا از اين آيه استفاده مى شود كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) گروه سوم را هم نيز مشمول تذكرات خود قرار مى داد، ولى آنها دورى مى كردند و چهره بر مى تافتند.
قابل توجه اين است كه در اين دو آيه ((شقاوت )) نقطه مقابل ((خشيت )) قرار داده شده ، در حالى كه قاعده بايد در مقابل سعادت قرار گيرد، و اين به خاطر آن است كه ريشه اصلى سعادت و خوشبختى انسان ، همان احساس مسؤ وليت و خشيت است .
و در آيه بعد سرنوشت گروه اخير را چنين بيان مى كند ((همان شقاوتمندى كه در آتش بزرگ دوزخ وارد مى شود، و در آن جاى مى گيرد)) (الذى يصلى النار الكبرى ).
((سپس در آن آتش براى هميشه مى ماند، نه مى ميرد، و نه زنده مى شود)) (ثم لا يموت فيها و لا يحيى ).
يعنى نه مى ميرد كه آسوده گردد، و نه حالتى را كه در آن است مى توان زندگى نام نهاد، بلكه دائما در ميان مرگ و زندگى دست و پا مى زند، و اين بدترين بلا و مصيبت براى آنها است .
در اينكه منظور از ((النارالكبرى )) (آتش بزرگ ) چيست ؟ جمعى گفته اند منظور پايين ترين طبقه جهنم و اسفل السافلين است ، چرا چنين نباشد كه آنها شقى ترين و معاندترين مردم بودند، و عذاب آنها نيز بايد سخت ترين و هولناك ترين عذاب باشد.
ولى بعضى گفته اند كه توصيف اين آتش به ((كبرى )) در مقابل آتش ‍ ((صغرى )) است ، يعنى آتشهاى اين دنيا مى باشد، همانگونه كه در حديثى آمده كه امام