انسان شناسی در صحیفه سجادیه

[مليکه]

صحیفه سجادیه در عین حال که دربردارنده ظریف‏ترین و دقیق‏ترین راز و نیازهاست و رابطه عاشقانه انسان و خدا را به زیباترین شکل ممکن به تصویر می‏کشد، موضوعات بسیاری را در زمینه‏های سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، روان شناسی، فلسفی، علمی و اقتصادی، نیز، در بر می‏گیرد.
آن چه در این مقاله پی گیری شده است انسان شناسی از منظر صحیفه سجادیه است که با تحلیل و تفسیر برخی ادعیه این کتاب شریف به انجام رسیده است.
در این مقاله ابتدا در نگاهی کلی به موضوع انسان شناسی از دیدگاه امام سجاد (ع) پرداخته شده است و سپس صفات مثبت و منفی، نقاط قوت و ضعف و عوامل صعود و سقوط بشر معرفی شده‏اند و در پایان «انسان آرمانی» و اوصاف انسان الهی و کاملی که شناساندن و ساختن آن هدف تمام انبیا و پیشوایان معصوم (ع) بوده مورد بررسی قرار گرفته است.

[مليکه]

در تمام دعاهای مأثوره پیامبران و اولیای الهی، علاوه بر تجلی عاشقانه بندگان با معبود، نکات آموزنده و معرفتی دیگری نیز وجود دارد که با عبور از لایه نخست این دعاها به آن نکات عالی و عمیق دست می‏یابیم.
صحیفه سجادیه و ادعیه امام سجاد (ع)، به سبب موقعیت تاریخی و وضعیت خفقان آمیز سیاسی زمان آن حضرت از نظر چند لایه‏ای بودن منحصر به فرد است. زیرا برای آن امام (ع) زمینه‏ای مناسب برای تبلیغ معارف اصیل دینی وجود نداشت و مردم از ترس
حاکمیت جور نه فقط در پی آموختن، حفظ و انتقال دیدگاه‏های آن بزرگوار نبودند، بلکه از هر گونه ارتباط با آن حضرت پرهیز می‏کردند. به همین دلیل امام سجاد (ع) بسیاری از آموزه‏های اخلاقی، سیاسی، اجتماعی، و سایر معارف دینی را با زبان دعا و در مقام راز و نیاز با معبود خویش ابراز می‏نمودند.
آن چه در این جا عرضه شده است انسان شناسی از منظر امام چهارم (ع) است که با کاوش و دقت در عبارات ادعیه صحیفه سجادیه مورد تحقیق قرار گرفته است.

[مليکه]

از آیات قرآن کریم در مورد آفرینش انسان برمی‏آید که او موجودی دو بعدی است بخشی از وجودش مادی است، «ما شما را از گل چسبنده آفریدیم» (صافات / 11)، و بعد دیگر روحی و معنوی است. بر اساس آیات قرآن، آفریدگار بزرگ با دمیدن روح خویش در آدم ابوالبشر، او را حیاتی انسانی بخشیده است. «و آن گاه که پروردگار تو به فرشتگان عالم اظهار فرمود که من بشری از گل و لای کهنه متغیر خلق خواهم کرد پس چون آن عنصر را معتدل بیارایم و در آن از روح خویش بدمم همه (از جهت حرمت و عظمت آن روح الهی) بر او سجده کنید». (حجر / 28 و 29).
انسان مورد نظر اسلام بر اساس ساختار وجودیش استعداد خوب یا بد شدن را داراست. و با اراده و اختیاری که آفریدگار به او داده است می‏تواند مسیر حیوانیت یا الوهیت را انتخاب کند. «قسم به نفس (ناطقه انسان) و آن که او را نیکو (به حد کمال) بیافرید و به او شر و خیر او را الهام کرد، هر کس خود را از گناه و بدکاری پاک سازد به یقین رستگار خواهد شد و هر که او را به کفر و گناه پلید گرداند البته (در دو جهان) زیانکار خواهد گشت (شمس / 7 - 10). «ما به حقیقت راه (حق و باطل) را به انسان نمودیم حال خواهد هدایت پذیرد و شکر این نعمت گوید و خواهد آن نعمت را کفران کند.» (7، ص: 20 - 21).
در حقیقت انسان از دیدگاه اسلام موجودی غریزی - فطری است و چنان چه غرایز بر او حاکمیت پیدا کند به سوی حیوانیت و بدبختی کشیده خواهد شد و اگر فطرتش بر او حکمرانی کند به سوی کمال و قرب الهی راه خواهد سپ

[مليکه]

پیدایش و ساختار انسان



اگر بخواهیم خاستگاه جهت گیری‏های اخلاقی و رفتاری انسان و نقاط قوت و ضعف بشر را به درستی بازشناسی کنیم، لازم است در آغاز نگاهی کلی به آفرینش انسان و امکانات اولیه‏ای که آفریدگار در او به ودیعه گذارده و با توجه به آن‏ها از او مسؤولیت خواسته است، داشته باشیم.

آغاز و فرجام انسان

بر اساس دعاهای مختلف صحیفه سجادیه انسان،مخلوقی غیر ازلی است و بر اثر تصادف یا جهش ناخواسته پدید نیامده بلکه به حق آفریده شده است.
امام سجاد (ع) در مقام حمد و ستایش پرودگار، در این زمینه می‏فرماید: «عالم آفرینش [از جمله انسان] را بی‏تمثال و بی‏سابقه فکرت به قدرت کامله و مشیت کامله [بدین نظم زیبا و نظام اتم احسن] بیافرید.» (دعای 3/1).
«تویی خدایی که جز تو خدایی نیست، پیش از هر یک، اول و آغازی و پس از هر شمرده شده آخر و مرجعی» (دعای 9/47).
از نظر امام (ع) خداوند اول و آخر هر چیز مقدم و مؤخر از هر موجودی، از جمله انسان، است و بشر ممکن الوجودی است که آغاز و پایان دارد.

[مليکه]

امام سجاد (ع) منشأ هدایت و ضلالت و شکور و کفور بودن انسان ساختار وجودی او می‏داند و همان طور که قرآن کریم نیز نشان می‏دهد انسان هم امکان اوج گرفتن و خدایی شدن را دارد و هم می‏تواند تا حد حیوانات و حتی پست‏تر از آن‏ها تنزل یابد. «[موجودات را آفرید و] سپس آنان را در راه اراده و خواست خویشتن روان گردانید و در راه محبت به خود برانگیخت» (دعای 4/1). بنابراین گرایش به خدا و پاکی‏ها در وجود انسان به ودیعه گذاشته شده و این آدمی است که با عقل و اراده خویش یا به این کشش فطری خود پاسخ مثبت می‏دهد و یا راه دوم بر اساس بعد حیوانی خود برخواهد گزید، همان راهی که امام سجاد (ع) از شر آن به خداوند پناه می‏برد: «و به او پناه می‏برم از شر نفسم، به راستی که نفس همواره به بدی فرمان می‏دهد مگر پروردگارم رحم نماید» (1 / ص: 572).

امتیازات انسان

در بسیاری از دعاهای صحیفه سجادیه بر صفات نیک و ویژگی‏های مثبت انسان تأکید شده است که برخی از آن‏ها در پی می‏آید.

[مليکه]

اگر آدمی از تأثیرات پیرامونی خویش مصون بماند به طور فطری به سوی خداوند یکتا گرایش دارد و به درگاه معبود یگانه سر می‏ساید. امام سجاد (ع) در موارد چندی، خداخواهی و توحید گرایی انسان را با زبان دعا بیان کرده است. گاهی به عنوان حمد و ثنای پروردگار سوز و گداز انسان را نسبت به خالق هستی نشان می‏دهد و گاهی در مقام خواهش و درخواست، این حقیقت را در لباس زیباترین الفاظ بیان می‏دارد. به عنوان مثال امام (ع) در اولین دعای صحیفه، پس از حمد و ستایش خداوندی که اولین اول‏ها و آخرین آخرها است، یادآور می‏شود که این الاه کسی است که پدیده‏ها و مخلوقات
را با قدرت و مشیت خویش آفرید و سپس آنان را در راه اراده و خواست خویش روان گردانید و آنان را در راه محبت به خود برانگیخت و به بیان دیگر آن‏ها را به گونه‏ای فطری خداجو و خدا دوست آفرید.

عبدالحمید فرزانه