░░░ديدگاه‏هاى گوناگون در تفسير و تحليل وحى...✎

[║✿║خادم زهرا║✿║]

ديدگاه‏هاى گوناگون در تفسير و تحليل وحى

وحى به معناى كانال ارتباطى انسان و حقيقت غايى به نحوى در همه اديان و آيين‏هاى مذهبى، نمود دارد و اساسا پايه و زير بناى هر گونه نگاه قدسى به جهان ماورايى به شمار مى‏رود; از اين روى مى‏توان پديده وحى به معناى مورد نظر را يكى از نخستين مقولات ميان الهيات همه اديان دانست .

[║✿║خادم زهرا║✿║]

چكيده:پديده وحى به مثابه مبنا و مستند نبوت در اديان ابراهيمى از اهميت ويژه‏اى برخوردار است . در اين ميان ماندگارى متن مقدس دين اسلام به پديده وحى در اين آيين آسمانى اهميتى مضاعف بخشيده است . در اين زمينه ديدگاه‏هاى متعددى براى شناخت ماهيت اين رابطه الوهى - بشرى در حوزه‏ هاى مختلف فرهنگ و انديشه اسلامى پديد آمده است . به علاوه برخى ديدگاه‏هاى ديگر در حوزه‏هاى معرفتى ديگر اديان نيز در فهم و تحليل وحى قرآنى مؤثر بوده‏اند; از اين روى بررسى تطبيقى اين ديدگاه‏ها در مسير دستيابى به فهمى جامع و دقيق از اين پديده ضرورى مى‏نمايد . آن چه پيش روى داريد، گزارشى كوتاه از نظريات تفسير و تحليل وحى است .

[║✿║خادم زهرا║✿║]

وحى به معناى كانال ارتباطى انسان و حقيقت غايى به نحوى در همه اديان و آيين‏هاى مذهبى، نمود دارد و اساسا پايه و زير بناى هر گونه نگاه قدسى به جهان ماورايى به شمار مى‏رود; از اين روى مى‏توان پديده وحى به معناى مورد نظر را يكى از نخستين مقولات ميان الهيات همه اديان دانست . اوستا، اوپانيشاد و كتاب‏هاى بوداييان هر يك در خود مجموعه‏ اى از گفت وگوهاى بشر با پديده‏ه اى غيبى را دارند . مناجات سقراط با الهه معبد دلفى و نيايش راز آلود كاهنان با نمادهاى حضور پديده‏ه اى غيبى در جهان مادى و آيين‏هاى اساطيرى بوميان براى ايجاد ارتباط با حقايق غيرطبيعى جهان همگى به نوعى در يك نگاه گسترده با مقوله وحى ارتباط مى‏يابند . (1)

[║✿║خادم زهرا║✿║]

با اين حال در ميان پيامبران ابراهيمى، نوع ويژه‏اى از ارتباط وحيانى را شاهد هستيم كه يكى از شاخصه‏هاى مهم اديان غربى را شكل داده است . خداى مشترك و پيامبران مشترك در ميان پيروان اين اديان به دنبال خود تلقى نسبتا مشتركى از رابطه پيامبر با خدا را پديد آورده است . البته اين رويكرد مشترك هرگز به معناى وجود تفسير واحدى از مقوله وحى در ميان يهوديان، مسيحيان و مسلمانان نيست . نه تنها هر يك از اين اديان برداشت ويژه‏اى از وحى دارند، بلكه در الهيات اسلامى به تنهايى تحليل‏هاى گوناگونى از وحى در پرتو نگاه‏هاى فلسفى، عرفانى و كلامى پديد آمده است . افزون بر آن تحولات نوين در عصر جديد پيدايش برخى تحليل‏هاى مادى‏گرايانه از وحى را موجب شده است كه تفاوتى ماهوى با تفاسير گذشته داشته و اصالت و اعتبار اديان را در معرض شك و ترديد جدى قرار داده است .

[║✿║خادم زهرا║✿║]

تعريف زبان شناختى وحى

گرچه معناى لغوى واژگان از مفهوم اصطلاحى آن جدا و متفاوت است; از منظر تحليل زبانى در خود تعريفى ويژه از اصطلاحات را دارا است . با بررسى ديدگاه واژه‏نگاران به چهار شاخصه اصلى در تعريف وحى دست مى‏يابيم:

1) تبادل مفهوم يا احساس معنادار;
2) مخفى بودن طريق ارتباط;
3) سرعت روند ارتباط;
4) از مقوله كلام بودن و يا قابل تبديل بودن به آن .

[║✿║خادم زهرا║✿║]

اين چهار شاخصه به روشنى در اين شاهد مثال به چشم مى‏خورد:

نظرت اليها نظرة فتحيرت
دقائق فكرى فى بديع صفاتها
فاوحى اليها الطرف انى احبها
فاثر ذلك الوحى فى وجناتها

[║✿║خادم زهرا║✿║]

وحى در فلسفه، كلام و عرفان اسلامى

گرچه متكلمان مسلمان در ابعاد مختلفى از وحى بحث كرده و به موضوعاتى از قبيل كلام نفسى، خلق قرآن، انواع نزول وحى و . . . بيش از حد پرداخته‏اند; در ارايه نظرياتى پيرامون تفسير و تحليل وحى تلاش چندانى از خود نشان نداده‏اند . با اين حال مى‏توان سه ديدگاه متفاوت از لابه لاى سخنان متكلمان استخراج كرد:

1) وحى صوتى: عموم اهل حديث و مشهور اماميه و معتزله و بسيارى از فرق كلامى (2) برآنند كه كلام خدا به صورت ايجاد اصوات و حروف طبيعى است كه پيامبر آن را مى‏شنود . البته ميان ديدگاه گروه‏هاى مذكور تفاوت‏هاى بسيارى وجود دارد كه بيشتر به مساله قدم يا حدوث كلام مربوط مى‏شود; اما همگى در اين مساله اتفاق نظر دارند كه آن چه پيامبر مى‏شنيده است; از مقوله امواج صوتى طبيعى بوده كه خداوند آن‏ها را مى‏آفريده است . مهم‏ترين اشكال بر اين ديدگاه آن است كه در اين صورت شنيدن وحى براى اطرافيان پيامبر نيز ممكن بوده است در حالى كه گزارش‏هاى تاريخى و روايى خلاف آن را ثابت مى‏كند . از سوى ديگر در اين تفسير به حالت‏خفا كه از عناصر تشكيل دهنده معنا و مفهوم وحى است توجه نشده است .

[║✿║خادم زهرا║✿║]

2) وحى معنايى: برخى از متكلمان اسلامى با تفكيك دو جنبه لفظ و معنا در كلام الهى به وحى معنايى گراييده و الفاظ را لباس بشرى وحى شمرده‏اند كه پيامبر بر وحى مى‏پوشاند .
ابن كلاب از مشهورترين متكلمانى است كه اين قول از برخى سخنانش برداشت مى‏شود . شاگرد وى ابوالحسن اشعرى در گزارش ديدگاه ابن كلاب چنين مى‏نويسد:

كلام خدا بسان علم و قدرت او از صفات ذات و به تبع آن قديم شمرده مى‏شود . كلام خدا از جنس حروف و اصوات نيست; نه تقسيم‏پذير است و نه قابل تجزيه و نه بخشى دارد و نه تفاوت و تغايرى در آن است .

كلام خدا معنايى واحد قائم به خدا است و غير از رسم و قرائت قرآن است كه از حروف متغاير پديد آمده‏اند . . . . تعبيرات مختلفى از كلام خدا پديد مى‏آيد ولى كلام او از تفاوت و تغاير به دور است; همان گونه كه ما خدا را به شيوه‏ها و تعابير مختلف ياد مى‏كنيم ولى او هرگز تفاوت و تغاير نمى‏پذيرد . كلام خدا تنها از جهت رسم الخط و قرائت كه نشانه‏اى بر آن است، عربى خوانده مى‏شود و به همين سان گاه عبرانى و . . . خوانده مى‏شود . پس آنچه قاريان مى‏خوانند تعبيرى از كلام خداست و اين كه در آيه 6 توبه گفته مى‏شود: «پناهش ده تا گفتار خدا را بشنود» منظور آن است كه سخن خدا را بفهمد .
(3)
بر همين اساس ابن كلاب در بحث از ماهيت كلام به اين نظر متمايل مى‏شود كه كلام تنها بر معنا اطلاق مى‏شود و استعمال آن در مورد لفظ، مجازى است; زيرا لفظ بر معنا دلالت مى‏كند . (4)

به نظر مى‏رسد سخن ابن كلاب على‏رغم شباهت فراوان با نظريه اشاعره در كلام نفسى به مفهومى فراتر از آن اشاره دارد . وى افزون بر آن كه كلام را همچون اشاعره بر علم قديم الهى حمل مى‏كند، صورت ملفوظ آن را پوششى كاملا بشرى مى‏شمرد كه پيامبر هنگام مواجهه با علم الهى، به اقتضاى فرهنگ و زبان زمانه، بر معناى وحيانى مى‏پوشاند .

[║✿║خادم زهرا║✿║]

3) وحى الفاظ ذهنى: مرحوم علامه طباطبايى با توجه به تفاوت ماهوى موجودات مجرد و مادى به بررسى كيفيت گفتار هر يك مى‏پردازد . انسان در ميان موجودات مادى در اثر برخوردارى از دستگاه‏هاى صوتى و نظام اجتماعى كه تفهيم و تفاهم طرفينى را اقتضا دارد، نظام نمادين زبان را وضع مى‏كند; اما خداوند نه از دستگاه صوتى برخوردار است و نه زندگى اجتماعى در مورد او معنا دارد . بنابراين كلام خدا مقوله‏اى متفاوت از كلام بشر است; با اين حال صفت تكلم به صورت حقيقى و نه مجازى بر او نيز قابل اطلاق است; زيرا حوزه معنايى كلام بر گونه تفهيم و تفاهم اطلاق مى‏شود كه در اين ميان ابزار اين فرايند در اصل تحقق آن نقشى ندارد . با اين همه علامه طباطبايى اين احتمال مشهور متكلمان را نفى نمى‏كند كه خداوند كلام خود را در موجودات مادى به صورت امواج صوتى بيافريند; اما اطلاق كلام الهى بر القاء علم در ذهن مخاطب را نيز يكى از وجوه احتمالى بر مى‏شمرد كه در اين صورت با توجه به ادغام تفكيك‏ناپذير مفاهيم و زبان در اذهان بشر، نظريه سومى پديد مى‏آيد كه همان وحى به الفاظ ذهنى است . (5) بر همين اساس آية الله جوادى آملى در تفسير آيات ديدار موسى با خداوند تصريح مى‏كند كه سخن خداوند را كسى جز موسى نمى‏شنيد و آن صداى قدسى نه تنها از درخت‏شعله‏ور، بلكه از همه جهات با موسى سخن مى‏گفت; چرا كه آن گفتار پاك از مقوله صداى فيزيكى مادى نبود . (6)

[║✿║خادم زهرا║✿║]

موسى‏اى نيست كه دعوى انا الحق شنود
ورنه اين زمزمه اندر شجرى نيست

كه نيست البته اين تفسير عرفانى از گفتار خداوند، امرى فراتر از القاء الفاظ ذهنى بوده، از مقوله آگاهى‏هاى حضورى است; با اين حال اين گونه مواجهه حضورى با خداوند مى‏توانسته انعكاس زبانى در اذهان پيامبران داشته باشد . نظريه وحى الفاظ ذهنى از سخنان خواجه طوسى و علامه حلى از متكلمان عقل‏گراى شيعه نيز برداشت مى‏شود . (7)

فلاسفه اسلامى با بهره‏گيرى از برخى اصول فلسفه ارسطويى و فلكيات بطلميوسى در ارايه تحليلى عقلانى از پديده وحى كوشيده‏اند . فارابى در نقش معلم ثانى فلسفه اسلامى در برخورد با تشكيكات دهرى مسلكان مبنى بر انكار وحى و نبوت، به انديشه تحليل عقلانى آن افتاد . نظريه او به نحوى در آراء و انديشه‏هاى فيلسوفان بعدى، برخى متكلمان و گروه باطنيه دنبال شده و حتى تاثيرات آن در فلسفه‏هاى غير اسلامى از قبيل فلسفه ابن ميمون يهودى و فلاسفه اسكولاستيك اروپا نيز مشهود است . (8)