** تاریخ تفسیر {سرگذشت تفسیرقرآن و بررسی تحولات **

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

سرگذشت تفسير قرآن و تفاسير آن و بررسى تحولات و پيشرفت آن دو

تاريخ در لغت به معناى تعريف وقت[1] و تاريخ شىء عبارت از زمان حدوث آن چيز است.[2] تاريخ تفسير دانشى است كه به سرگذشت تفسير قرآن و تفاسير آن و بررسى تحولات و سير تطور و تكامل آن دو از زمان رسول خدا(صلى الله عليه وآله) تاكنون مى پردازد.

اهميت و ضرورت:
بى ترديد فهم بخش عظيمى از معارف قرآن به تفسير و تلاش علمى مناسب نياز دارد. اين نياز در گذر زمان روز به روز بيشتر شده و در نتيجه علمى به نام تفسير قرآن پديد آمده و كتاب هاى تفسيرى فراوانى تدوين شده است. دانش تاريخ تفسير ما را با مفسران، تفاسير، فراز و فرودها و تغيير و تطورهاى آن علم و احياناً قوت و ضعف روش ها، مكتب ها و نظريات مطرح در آن آشنا مى كند و بديهى است آشنايى با اين دانش نقش مؤثرى در استفاده بهينه از علم تفسير دارد و با توجه به اينكه تفسير قرآن از علوم مهم، ضرورى و اثرگذار در حيات دنيوى و اخروى انسان است و انسان بدون آن نمى تواند به هدف اعلا و كمال نهايى خود دست يابد، اين دانش مى تواند در سعادت و كمال انسان نقشى مؤثر داشته باشد.[3]

پيشينه:
در ميان پيشينيان كتاب مستقلى با عنوان «تاريخ تفسير» نگاشته نشده و مباحث مربوط به آن در ميان كتاب هاى ديگر پراكنده اند؛ رجاليان و فهرست نويسان به اجمال، به مفسران و تفاسير آنان اشاره كرده اند.

برخى از مفسران مانند شيخ طوسى[4]، ابن عطيه[5] و ابن عاشور[6] در مقدمه تفاسيرشان به اجمال به برخى مباحث تاريخ تفسير اشاره كرده اند؛ همچنين مراغى در مقدمه تفسيرش، طبقات مختلف مفسران و افراد هر طبقه را به اجمال معرفى مى كند.[7]

برخى از نويسندگانِ كتاب هاى علوم قرآن مانند سيوطى نيز در نوع 88 اتقان فى علوم القرآن و زرقانى در مبحث 12 مناهل العرفان فى علوم القرآن هرچند كوتاه به اين بحث پرداخته اند.افزون بر اين جمعىكتاب هايى در شناساندن مفسران و تفاسيرشان تأليف كرده اند.

سيوطى (م. 911 ق.) نخستين كسى بود كه كتابى مستقل در طبقات المفسرين نگاشت. وى 136 نفر از مفسران ادوار مختلف را در كتابش شناساند.[8] بعد از سيوطى شاگردش داودى (م. 945 ق.) كتابى با همين عنوان نگاشت و در آن 704 نفر از مفسران را به ترتيب الفبايى معرفى كرد.[9]

در همين زمان شيخ ابوسعيد بن صنع الله الكوز كنانى (م. 980 ق.) از دانشمندان روستاى كوزكنان تبريز كتابى در طبقات المفسرين تدوين كرده است[10] كه اثرى از آن نيست. در قرن 11 احمد بن محمد بن ادنه وى (زنده در 1092 ق.) كتابى با همين عنوان نوشت و 638 نفر مفسر را بر اساس قرن معرفى كرد. بنا به آنچه در مقدمه كتاب آمده است وى به مفسران بعد از داودى و نيز مفسرانى پرداخت كه داودى از قلم انداخته بود.[11]

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

دكتر منيع عبدالحليم محمود نيز در كتاب مناهج المفسرين به معرفى جمعى از مفسران مى پردازد. وى از سفيان ثورى (م. 161 ق.) شروع و به محمد محمود حجازى ختم مى كند و ضمن معرفى شخصيت و كتاب هاى تفسيرى نامبردگان و شيوه تفاسير آنان، به نمونه اى از تفاسيرشان نيز اشاره مى كند.[12]

مذاهب التفسير الاسلامى نوشته ايگناس گلدزيهر خاورشناس يهودى، اثرى است در تاريخ و تحليل تفسيرنگارى در جهان اسلام كه شامل مباحثى چون نخستين مرحله تفسيرنگارى و پيدايش آن، تفسير مأثور، تفسير در پرتو اعتقاد، تفسير در پرتو تصوف اسلامى، تفسير در پرتو فرقه هاى دينى و تفسير در پرتو تمدن اسلامى است.[13]

التفسير والمفسرون محمدحسين ذهبى از نگاشته هاى مشهور در اين زمينه است. ذهبى كتابش را در يك مقدمه و سه باب و خاتمه تنظيم كرده است.

وى در مقدمه به مباحثى چون تعريف تفسير، تأويل و فرق آن دو و ترجمه قرآن پرداخته است و باب نخست را به اولين مرحله تفسير يعنى تفسير در دوران صحابه و تابعان، باب دوم را به مرحله دوم تفسير يعنى تفسير در عهد تابعان، باب سوم را به دوره سوم تفسير يعنى تفسير در عهد تدوين (دوره عباسيان) تا زمان حاضر و خاتمه را به مهم ترين الوان تفسيرى در عصر جديد، اختصاص داده است.

دراسات فى التفسير و رجاله اثر ابواليقظان عطية الجبورى، معجم مصنفات القرآن الكريم اثر على شواخ،معجم المفسرين من صدر الاسلام حتى العصر الحاضر اثر عادل نويهض كه در مقدمه كتابش تفسير به سه دوره ترسيم شده است[14]،

الموسوعة الميسرة فى تراجم ائمة التفسير والاقراء والنحو واللغه اثر جمعى از نويسندگان، معجم تفاسير القرآن الكريم در دو جلد، جلد اوّل تأليف جمعى از مؤلفين و جلد دوم تأليف محمد بوخبزة از كتاب هايى اند كه در زمان حاضر در اين خصوص نگاشته شده اند.

نيز طبقات مفسران شيعه اثر عقيقى بخشايشى كه به معرفى مفسران شيعه مى پردازد، التفسير بالمأثور و تطويره عند الشيعة الاماميه اثر احسان امين، المفسرون حياتهم ومنهجهم و نيز شناخت نامه تفاسير هر دو از سيد محمدعلى ايازى، نموذجٌ من اسماء المفسرين اثر غلام رضا مولانا بروجردى (شامل 349 نفر از مفسران صدر اول تا قرن 13 در مقدمه تفسير الصراط المستقيم[15])

سه مقاله در تاريخ تفسير از محمدباقر حجتى، آشنايى با تفاسير قرآن و مفسران از استادى، تاريخ تفسير قرآن كريم اثر حبيب الله جلاليان، تاريخ تفسير از عبدالوهاب طالقانى، مفسران شيعه از محمد شفيعى، تاريخ تفسير قرآن كريم اثر سهراب مروتى، آشنايى با تاريخ تفسير و مفسران تأليف علوى مهر و دو كتاب مكاتب تفسيرى و تاريخ تفسير قرآن از على اكبر بابايى از جمله كتاب هايى اند كه نويسندگان معاصر شيعه در اين زمينه نگاشته اند.

كتاب التفسير و المفسرون فى ثوبه القشيب تأليف معرفت از بهترين كتاب هايى است كه در اين زمينه نگاشته شده است. وى سعى كرده است در اين كتاب ضعف ها و كاستى هاى التفسير والمفسرون ذهبى را برطرف سازد. از جمله مزيت هاى اين كتاب اختصاص فصلى از آن به نقش اهل بيت(عليهم السلام) در تفسير قرآن است.[16]

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

پيدايش تفسير:

پيدايش تفسير همزمان با فرود آمدن قرآن بر قلب مبارك پيامبر(صلى الله عليه وآله) است. آن حضرت مواردى از قرآن را كه صحابه در فهم آن دچار مشكل مى شدند براى آن ها تفسير مى كرد[17] و به آن ها مى آموخت. برجسته ترين شاگرد مدرسه تفسير در اين زمان اميرمؤمنان، على(عليه السلام)بود كه طبق روايات شيعه و سنى استعداد، همت، امكان فراگيرى و تلاش رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در آموزش وى با ديگر صحابه سنجيدنى نبود.[18]پيامبر(صلى الله عليه وآله) همه تفسير و دانش قرآن را به آن حضرت آموخت. (=> تفسير پيامبر)

بعد از آن حضرت صحابه آن بزرگوار به تفسير قرآن ادامه دادند. تفسير در اين دوره بيشتر نقل حديث بود؛ اما هنوز تدوين نشده بوده است. در اين مرحله روايات تفسيرى صحابه از پيامبر(صلى الله عليه وآله) يااز صحابه ديگر نقل مى شد و تابعان نيز از صحابه يا از يكديگر نقل مى كردند. رونق اين مرحله حداكثر تا پايان قرن اول هجرى است.[19] برخى از اين دوره تا پايان خلافت على(عليه السلام) (سال 40 ق.) را به عنوان عصر شكل گيرى تفسير (=> تفسير صحابه) و از اين زمان تا پايان قرن اول را به عنوان عصر گسترش تفسير ياد كرده اند. در اين دوره تفسير به صورت شفاهى و شاخه اى از علم حديث بوده است. (=> تفسير تابعان)

تفسير در عصر تدوين:

تفسير تا پيش از عصر تدوين يعنى اواخر دوره بنى اميه و اوايل بنى عباس تنها به صورت شفاهى و نقل روايت آموخته مى شد و صحابه و تابعان روايات تفسيرى را از پيامبر(صلى الله عليه وآله) يا از يكديگر گزارش مى كردند. همزمان با عصر تدوين (آغاز قرن دوم) مرحله ديگرى در تفسير قرآن آغاز شد.[20]

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

1. قرن دوم:

در ابتداى اين دوره تأليف مستقلى نگاشته نشده كه سوره ها و آيه هاى قرآن را به صورت منظم تفسير كند، بلكه پيشوايان حديث مانند يزيدبن هارون سلمى (م. 117 ق.) شعبة بن حجاج (م. 160 ق.)، وكيع بن جراح (م. 197 ق.) و سفيان بن عيينه (م. 198 ق.) ضمن تدوين روايات، بابى را به روايات تفسيرى اختصاص مى دادند. شايد بتوان گفت اين مرحله تا اواسط قرن سوم ادامه داشته است؛ ولى تدريجاً تفسير از علم الحديث جدا شد و به صورت علم مستقل درآمد[21] و تفاسير جامعى كه به تمامى قرآن مى پرداختند، تأليف شدند. محمدبن يزيد بن ماجه (م. 275 ق.)، ابن جرير طبرى (م. 310 ق.)، ابوبكربن منذر نيشابورى (م. 318 ق.)، ابن ابى حاتم (م. 327 ق.)، ابوالشيخ بن حبان (م. 369 ق.)، محمدبن عبدالله حاكم نيشابورى (م. 405 ق.) و گروهى ديگر اين كار را تحقق بخشيده اند. ذهبى از اين مرحله به سومين مرحله تفسير ياد كرده است.[22]

درباره نخستين نگارنده تفسير قرآن بين دانشمندان اختلاف است؛ بنابه نقلى از ابن ابى مليكه، مجاهد درباره تفسير همه قرآن از ابن عباس پرسيد و به دستور وى آن را نگاشت.[23] طبق اين نقل با توجه به اينكه ابن عباس در سال 68 قمرى از دنيا رفته است بايد تفسير تمام قرآن و تدوين آن پيش از اين انجام گرفته باشد[24]؛ ولى محققان در اين حديث ترديد دارند.[25] جمعى از محققان ترجيح داده اند كه نخستين تفسير را سعيد بن جبير (م. 95 ق.) نگاشته باشد.[26]
ابن حجر با رد اين نظريه كه اولين مدون ابن جريج (م. 150 ق.) يا فراء (م. 207 ق.) بوده است، نخستين تدوين كننده تفسير را سعيد بن جبير مى داند.[27] به گفته او عبدالملك مروان (م. 86 ق.) از سعيدبن جبير درخواست كرد كه برايش تفسير قرآن بنويسد و سعيد آن را نگاشت. عطاء بن دينار اين كتاب را در ديوان يافت و چون گويا سعيد را نديده بود آن را به طور مرسل از وى روايت كرد.[28] اين روايت صريحاً نشان مى دهد سعيد بن جبير پيش از مرگ عبدالملك مروان تفسير قرآن را نگاشته است. ابن نديم نيز از كتاب ابن جبير ياد كرده است.[29]

افزون بر آنچه گذشت ابن نديم در ليست تفاسير قرآن كريم از تفسير عكرمه (م. 104 يا 105 ق.) ياد مى كند[30] و به گفته ابن خلكان عمرو بن عبيد، از سران معتزله (م. 144 ق.) كتابى در تفسير قرآن كريم از حسن بصرى (م. 110 ق.) نوشته است.[31] ابن نديم نيز از تفسير حسن بصرى ياد مى كند.[32]

برخى از تفسير بزرگى در سه جزء به عنوان تفسير ابن جريج (م. 150 ق.) ياد كرده اند.[33] احمد بن حنبل او را اولين مدون تفسير دانسته است[34]، با اين حال سعيد بن جبير در ميان مدونان تفسير در عصر تابعان از همه جلوتر است؛ همچنين از اسماعيل سدّى (م. 128 ق.)، محمدبن سائب كلبى (م. 146 ق.) صاحب تفسير كبير، ابوحمزه ثمالى (م. 148 ق.) از ياران خاص امام سجاد و امام باقر(عليهما السلام) كه روايات تفسيرى وى مورد توجه مفسرانى چون عياشى، طبرى، طبرسى و قرطبى قرار گرفته است[35] و ابوبصير اسدى (م. 150 ق.) از ياران امام صادق(عليه السلام) به عنوان كسانى ياد كرده اند كه در اين دوره به نگارش تفسير قرآن دست زده اند.[36]

ابن نديم نقل مى كند عمربن بكير از ياران فراء (م. 207 ق.) از او خواست تا اصول يا كتابى در تفسير قرآن براى وى تدوين كند تا در موارد نياز به آن مراجعه كند. فراء در پاسخ او كتاب معانى القرآن را كه از فاتحة الكتاب تا پايان قرآن را دربردارد به شاگردانش املا كرد.[37]احمد امين تفسير فراء را نخستين تفسيرى مى داند كه همه قرآن را به ترتيب آيات و سوره ها و به طور گسترده تفسير كرده است و تفاسير قبل از آن را ناپيوسته و تنها شامل آيات مشكل قرآن مى داند.[38] معرفت نيز به اين نظر متمايل است[39]؛ ولى ذهبى با استناد به گزارش هاى تاريخى كه به برخى از آن هااشاره شد، معتقد است تفسير كامل و پيوسته قرآن قبل از اين انجام شده است.[40]

به هر روى تفسير در اين دوره تدوين شد و رفته رفته از مرحله نقل مأثور خارج و گسترده و فراگير و متنوع شد[41]، هرچند بسيارى از آثار مدون در اين دوره از بين رفته اند. گفتنى است امامان شيعه(عليهم السلام) در اين دوران با وجود محدوديت هاى زياد، بيشترين نقش را در گسترش، تعميق و نشر تفسير قرآن داشته و سعى كرده اند با ارائه روش صحيح در تفسير قرآن[42] و آسيب شناسى آن، از انحراف در آن جلوگيرى كنند.[43] پس از پيامبر(صلى الله عليه وآله)، بر اساس حديث متواتر ثقلين طريق اهل بيت(عليهم السلام) مطمئن ترين راه در تفسير قرآن است، زيرا در اين روايت و ديگر روايات رسيده از پيامبر(صلى الله عليه وآله) به صراحت بيانات خاندان پيامبر(صلى الله عليه وآله) در امر دين، از جمله شرح و توضيح قرآن، معتبر شمرده شده است، بر اين اساس، تفسير اهل بيت(عليهم السلام) كه منشأ شكل گيرى تفسير مأثور شيعى بوده حجيت دارد. (=> تفسير اهل بيت(عليهم السلام))

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

2. قرن سوم:

تفسير از قرن سوم به بعد تحت تأثير انواع دانش ها و معارف و فرهنگ هاى رايج، متنوع و متحول شد[44] و استقلال خود را به دست آورد. روايات تفسيرى ائمّه(عليهم السلام) و صحابه گسترش يافت و با شكوفا شدن علوم مختلف، تفاسير زيادى با رويكردهاى گوناگون روايى، ادبى، لغوى، فقهى و عرفانى تدوين شدند. مجاز القرآن ابوعبيده (م. 209 ق.)، معانى القرآن فراء (م. 207 ق.)، نظم القرآن جاحظ (م. 225 ق.)، تأويل مشكل القرآن ابن قتيبه (م. 276 ق.)، احكام القرآن هشام بن محمد بن سائب كلبى (م. 204 ق.) و احكام القرآن شافعى (م. 204 ق.) از مهم ترين نگاشته هاى اين دوره اند.[45] برخى اين قرن را در مقايسه با دو قرن پيشين، عصر شكوفايى و بالندگى تفسير و مفسران دانسته اند.[46]

3. قرن چهارم:
در قرن چهارم همزمان با شكوفايى انديشه و گسترش دانش و فروكش كردن درگيرى هاى سياسى، تدوين تفاسير زيادى از جمله تفاسير روايى آغاز شد. تفسير على بن ابراهيم قمى (م. 307 ق.)، تفسير فرات كوفى (م. 307 ق.)، تفسير عياشى اثر ارزشمند محمد بن مسعود بن عياش (م. 320 ق.) از محدثان بزرگ شيعه[47]، تفسير منسوب به امام عسكرى(عليه السلام) تأليف محمد بن قاسم استرآبادى (م. 350 ق.) و تفسيرنعمانى (م. 360 ق.) از مهم ترين تفاسير شيعه در اين دوران اند و مهم ترين تفاسير اهل سنت در اين دوره عبارت اند از: جامع البيان عن تأويل آى القرآن تأليف ابوجعفر محمد بن جرير طبرى (م. 310 ق.) كه نگارش آن نقطه عطفى در تاريخ تفسيرنگارى بود و از جامع ترين و ارزشمندترين تفاسير نقلى موجود به شمار مى رود كه اقوال سلف را با ذكر سند ذكر مى كند، هرچند نقل روايات ضعيف و اسرائيليات از ضعف هاى عمده اين تفسير به شمار مى آيد[48]، تفسير المسند اثر ابوحاتم محمد بن ادريس (م. 327 ق.) و تفسير بحرالعلوم تأليف نضربن محمد سمرقندى (م. 375 ق.).

البته در اين زمان تفسيرهاى ديگرى با رويكرد ادبى لغوى مانند معانى القرآن زجاج (م. 311 ق.)، بيانى مانند تفسير القرآن الكريم رمانى (م. 384 ق.) و كلامى مانند تأويلات القرآن ماتريدى (م. 333 ق.) نيز نگاشته شده اند. تدوين علوم گوناگون، مانند لغت و صرف و نحو، ترجمه كتب فلسفى، ظهور اختلافات فقهى و كلامى و رواج تعصبات فرقه اى و مذهبى و ورود اجتهاد در تفسير قرآن، از جمله عوامل مؤثر در رشد و بسط تفسير در اين زمان شمرده شده اند.[49] در اين عصر بيش از هر عصر ديگر، تفاسير قرآن رونق و رواج داشته اند.[50]

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

4. قرن پنجم:
قرن پنجم نيز عصر ترجمه و شكوفايى دانش هاى مختلف و رويارويى مذاهب اسلامى در جهان اسلام است.[51] حقايق التأويل فى متشابه التنزيل سيد رضى (م. 406 ق.)، الامالى سيد مرتضى (م. 436 ق.) و التبيان شيخ طوسى (م. 460 ق.) كه نخستين تفسير اجتهادى و جامع شيعه است، مهم ترين تفاسير شيعى نگاشته شده در اين قرن اند. تفسير الكشف والبيان ثعلبى (م. 427 ق.)، لطائف الاشارات قشيرى (م. 465 ق.)، النكت والعيون ماوردى (م. 450 ق.) الوسيط فى تفسير القرآن واحدى (م. 468 ق.) و المحرر الوجيز ابن عطيه (م. 546 ق.) مهم ترين تفاسير سنى نگاشته شده در اين زمان اند.[52]

5. قرن ششم:
ليست تفاسير نگاشته شده در قرن ششم حكايت از بالندگى و پيشرفت دانش تفسير در اين دوران دارد. مجمع البيان طبرسى (م. 548 ق.)، متشابه القرآن ابن شهر آشوب (م. 558 ق.)، روض الجنان و روح الجنان ابوالفتوح رازى (م. 554 ق.) و فقه القرآن راوندى (م. 573 ق.) مهم ترين تفاسير شيعه در اين زمان اند كه البته به باور برخى در اين تفاسير به روايات تفسيرى بدان جهت كه بيشتر آن ها ضعف سنددارند توجهى نشده است.[53] معالم التنزيل بغوى (م. 510 ق.)، كشف الاسرار ميبدى (م. 520 ق.)، الكشاف زمخشرى (م. 538 ق.) كه تاكنون به سبب جايگاهش در محافل تفسيرى ده ها حاشيه بر آن نگاشته شده است و زادالمسير ابن جوزى (م. 597 ق.) نيز مهم ترين تفاسير سنى تأليف شده در اين زمان اند.[54]

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

6. قرن هفتم و هشتم:
نگارش تفسير به شيوه روايى و اجتهادى در قرن هفتم و هشتم، با گرايش هاى مختلف ادامه يافت، هرچند سير نگارش تفاسير شيعى در اين دوران به علت اوضاع نابسامان سياسى (حمله مغول و جنگ هاى صليبى) و توجه دانشمندان شيعه به فقه دچار نوعى كندى بوده است[55]، از اين رو با وجود تفاسير فراوانى كه به قلم دانشمندان شيعه نگاشته شده اند در آن ها تفسير جامع كمتر ديده مى شود. نهج البيان عن كشف معانى القرآن تأليف محمد بن حسن شيبانى (زنده در 640 ق.) از تفاسير ارزشمند شيعه در اين زمان است.[56]
مفسران اهل سنت در اين دو قرن تفاسير ارزشمندى از خود باقى گذاشته اند[57] كه مهم ترين آن ها عبارت اند از: مفاتيح الغيب يا التفسير الكبير تأليف فخر رازى (م. 606 ق.) كه تفسيرى گسترده و به روش اجتهادى عقلى و با گرايش كلامى فلسفى است، الجامع لاحكام القرآن اثر ابوعبدالله محمد بن احمد انصارى قرطبى (م. 671 ق.) كه از بهترين تفاسيرى شمرده شده است كه در آن همه آرا و اقوال را جمع و به لغت، ادب، فقه، كلام و... توجه و حتى المقدور از ذكر اسرائيليات پرهيز كرده است[58]، انوارالتنزيل و اسرارالتأويل نوشته عبدالله بن عمر بيضاوى (م. 791 ق.) كه داراى سبكى شيوا، عباراتى ظريف و موجز، و قدرت بيانى شگفت و همانند تفسير الكشاف زمخشرى از معدود تفاسيرى است كه مورد توجه مجامع علمى شيعه و سنى قرار گرفته و ده ها شرح و حاشيه بر آن نگاشته شده است[59]، البحر المحيط تأليف ابوحيان اندلسى (م. 754 ق.) كه تأكيد بر مباحث ادبى و بيانى براى اثبات اعجاز قرآن و اثبات ارتباط ميان سوره ها از ويژگى هاى آن اند[60]، تفسير غرائب القرآن و رغائب الفرقان نيشابورى (م. 728 ق.) كه در مذهب وى شك و ترديدهايى شده است،[61] تفسير القرآن العظيم از ابن كثير (م. 774 ق.) كه از مهم ترين تفاسير روايى است كه در كنار نقل روايات به نقد،تحليل، بررسى و جرح و تعديل آن ها مى پردازد.[62]

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

7. قرن نهم:
سير نگارش تفسير در قرن نهم نيز ادامه يافت. منهاج الهدايه ابن متوّج بحرانى (م. 820 ق.)، كنزالعرفان فاضل مقداد (م. 826 ق.) و شفاء العليل فى شرح خمسمأة آية من التنزيل تأليف عبدالله بن محمد بن ابى القاسم زيدى نجرى (م. 877 ق.) كه هر سه آيات الاحكام و احكام عملى و اجتماعى اسلام را مورد توجه قرار داده اند از تفاسير شيعى نگاشته شده در اين قرن اند.[63] الجواهر الحسان فى تفسير القرآن تأليف عبدالرحمن ثعالبى (م. 875 ق.) و نظم الدرر فى تناسب الآيات والسور برهان الدين ابوالحسن بقاعى (م. 885 ق.) نيز از مهم ترين نگاشته هاى تفسيرى سنى در اين دوران اند.[64]

8. قرن دهم:
از قرن دهم به عنوان دوران پويايى و تحرك تفسير قرآن ياد شده است. جواهر التفسير با رويكرد اجتماعى تربيتى والمواهب العليّه با رويكرد ادبى عرفانى هر دو از كاشفى سبزوارى[65] (م. 910 ق.)، تفسير فارسى جلاء الاذهان و جلاءالاحزان معروف به تفسير گازر از حسين بن حسن جرجانى كه در تاريخ 968 قمرى از نگارش آن فارغ شده است و بيشتر برگرفته از تفسير ابوالفتوح رازى است، تفسير ميرابوالفتح حسينى يا تفسير شاهى تأليف مير سيد ابوالفتح حسينى (م. 976 ق.)، زبدة البيان فى آيات الاحكام نگاشته احمد بن محمد اردبيلى (م. 993 ق.) كه دو مورد اخير تنها به تفسير آيات الاحكام پرداخته اند[66]، منهج الصادقين تأليف ملا فتح الله كاشانى (م. 988 ق.) و حاشيه هاى فراوانى كه بر تفسير بيضاوى نگاشته شده اند بخشى از آثار تفسيرى دانشمندان شيعه در اين قرن اند.[67]
الدرالمنثور فى التفسير بالمأثور از جلال الدين سيوطى (م. 911 ق.)، حاشيه شيخ زاده بر تفسير بيضاوى و ارشاد العقل السليم تأليف ابوالسعود محمد بن محمد العمادى (م. 951 ق.) نيز از تفاسير مشهور اهل سنت در اين زمان اند.[68]

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

9. قرن يازدهم:
از سده يازدهم آثار تفسيرى زيادى از بزرگان شيعه به جا مانده است، هرچند شيوه غالب در اين تفاسير شيوه روايى (محض و غير محض) است، زيرا تفكر اخباريگرى تفكر غالب اين دوران بوده است؛ ولى تفاسير زيادى به سبك اجتهادى نيز حاوى همه يا بخش هايى از قرآن در اين دوران تأليف شده اند. مهم ترين تفاسير اين دوران عبارت اند از تفسير آيات الاحكام استرآبادى تأليف محمد بن على بن استرآبادى (م. 1028 ق.)، تفسير القرآن
الكريم ملاصدرا (م. 1050 ق.)، تفسير مسالك الافهام الى آيات الاحكام فاضل الجواد الكاظمى (م. 1065 ق.)، تفسير شريف لاهيجى اثر شيخ محمد بن شيخ على لاهيجانى (م. 1090 يا 1095 ق.) و تفسير الصافى ملامحسن فيض كاشانى (م. 1091 ق.)[69] كه سه تفسير از تفاسير ياد شده همان گونه كه از نام آن ها پيداست درباره آيات الاحكام اند.

10. قرن دوازدهم:
فضاى غالب در سده دوازدهم نيز فضاى اخباريگرى بوده است، از اين رو شاهد تدوين معروف ترين تفاسير روايى شيعه در اين دوره هستيم. البرهان فى تفسير القرآن تأليف سيد هاشم بحرانى (م. 1107 ق.)، تفسير المعين از نورالدين محمد بن مرتضى الكاشانى (م. 1115 ق.)، تفسير نورالثقلين اثر عبدعلى بن جمعه (م. 1112 ق.)، كنزالدقائق نگاشته ميرزا محمد المشهدى (م. 1125 ق.) و الوجيز فى تفسير القرآن العزيز نوشته شيخ على بن حسين آملى (م. 1135 ق.) در اين قرن نگاشته شده اند[70]؛ ولى در اين زمان تفاسير زيادى از اهل سنت در دست نيستند. روح البيان فى تفسير القرآن از اسماعيل حقى بروسوى (م. 1117 ق.) از تفاسير خوب اهل سنت در اين دوره است.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

11. قرن سيزدهم:
هرچند عالمان شيعه در قرن سيزدهم تفاسير زيادى نگاشته اند؛ ولى تفسير جامعى كه به همه مباحث مورد نياز بپردازد نگاشته نشده است. سه تفسير بزرگ، متوسط، كوچك از سيد عبدالله شُبَّر (م. 1242 ق.) به نام هاى صفوة التفاسير، الجوهر الثمين، و الوجيز از تفاسير نگاشته شده در اين دوره اند كه البته تفسير بزرگ شُبَّر (صفوة التفاسير) تاكنون به صورت خطى مانده است.[71] تفسير الصراط المستقيم تأليف سيد حسين بروجردى (م. 1277 ق.) كه در 5 جلد منتشر شده و حاوى 14 مقدمه و تفسير سوره حمد و بخشى از سوره بقره تا آية الكرسى است[72]؛ همچنين تفسير الدرالنظيم فى تفسير القرآن العظيم تأليف محمدرضا معروف به كوثر عليشاه و كوثر همدانى (م. 1247 ق.) به زبان فارسى به سبك موضوعى و با گرايش عرفانى فلسفى[73] و تفسير بزرگ بحرالعرفان و معدن الايمان از شيخ محمد صالح برغانى (م. 1271 ق.) به شيوه روايى، ادبى و كلامى[74] از ديگر تفاسير شيعه اند. البته مؤلف تفسير اخير 4 اثر تفسيرى ديگر نيز دارد.[75]

برخلاف قرن دوازدهم، در اين قرن شاهد پديدار شدن چند تفسير ارزشمند در جهان اهل سنت هستيم كه تفسيرالمظهرى تأليف قاضى محمد ثناءالله المظهرى (م. 1225 ق.)، روح المعانى اثر محمود آلوسى (م. 1270 ق.) و فتح البيان نگاشته محمدصديق حسن خان القنوجى از آن جمله اند؛ همچنين تفسير فتح القدير تأليف محمد بن على شوكانى (م. 1232 ق.) زيدى كه گرايش هاى سلفى داشته است از تفاسير مختصر و جامع اين قرن است كه به قول مؤلفش ميان روايت و درايت جمع كرده است.[76]