۞✯✯✯راز جاودانگی قرآن✯✯✯۞

[║✿║خادم زهرا║✿║]

راز جاودانگي قرآن

در جست‏وجوي راز جاودانگي قرآن در مسير تاريخ، سخن نهايي همه پويندگان عرصه وحي و مفسّران حقيقي قرآن آن است كه خصوصيات خود اين كتاب آسماني به آن ضمانت بقا بخشيده و در فراز و فرودهاي فرسايشي زمان، آن را از كهنگي نجات داده1؛ گرچه عوامل ديگري مانند اهتمام مسلمانان به حفظ قرآن نيز در اين امر بي‏اثر نبوده است.

نخستين و مهم‏ترين نكته در بيان راز جاودانگي قرآن آن است كه اين متن از خدا است نه ساخته و پرداخته عقل بشر. اين كتاب از سوي كسي است كه به تمام زمان‏ها، مكان‏ها، پرسش‏ها و نيازهاي انسان و مخلوقات احاطه دارد و مي‏تواند تا قيام قيامت پاسخگوي تمام احتياجات و سؤالات بشر باشد. بهترين دليل درستي اين سخن، وجود آيات تحدّي در قرآن و ناتواني بشر در آوردن مثل آن است. در واقع اين اعجاز، از سوي خدا بودن قرآن را اثبات مي‏كند.

در تبيين راز جاودانگي قرآن، خصوصيات و صفات اين كتاب آسماني از دو منظر دروني و بيروني قابل بررسي مي‏نمايد.

[║✿║خادم زهرا║✿║]

صفات دروني قرآن:

از آن‏جا كه استخراج و بررسي تمام صفات دروني قرآن، مقوله‏اي مفصّل است و تحقيقي ويژه مي‏طلبد، به ذكر چند مورد بسنده مي‏شود:

1. اعجاز در بُعد لفظ قرآن

بخشي از جاودانگي قرآن مرهون زيبايي و رسايي وصف‏ناپذير كلماتي است كه ساختمان بديع و بي‏سابقه اين كتاب آسماني را به وجود آورده و تمام اديبان و سخن سرايان زبردست تاريخ را به ستايش و شگفتي واداشته است. در اين گستره مي‏توان به موارد زير اشاره كرد:


الف) ژرفايي و حكمت آموزي واژگان:

گزينش و چينش واژه‏ها در قرآن كريم در پرتو حكمت و دقت صورت پذيرفته است2؛ مانند كلمه‏هاي صراط و سُبُل. قرآن كريم وقتي در مقام بيان تنها راه مستقيم هدايت است، كلمه صراط را به كار مي‏برد و هر جا سخن از راه‏هاي انحرافي است، از كلمه سُبُل استفاده مي‏كند؛ چرا كه راه هدايت يكي است و جمع بسته نمي‏شود؛ در حالي كه راه‏هاي ضلالت و گمراهي متعدد است و به صورت جمع مي‏آيد.

[║✿║خادم زهرا║✿║]

ب) نوگرايي سبك، خوش آوايي تركيب:

سبك قرآن نثر متعارف و نيز نظم و شعر نيست؛ ولي ويژگي‏هاي مثبت هر دو را دارد و هر آيه‏اي از موضوعات مختلف سخن مي‏گويد. اين سبك تازگي و طراوتي ويژه و انحصاري پديد مي‏آورد؛3 همانند «وَ الطُّورِ * وَ كِتابٍ مَسْطُورٍ * فِي رَقٍّ مَنْشُورٍ * وَ الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ * وَ السَّقْفِ الْمَرْفُوعِ * وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ».4

ج) لطافت گرايي خردمندانه و اخلاقي در بيان واقعيت‏ها:

اين نص گرانسنگ در شرح و تبيين حقيقت از بالاترين قواعد زيباسازي كلام و مفاهمه بهره مي‏برد. قرآن كريم از زيباترين و گيراترين تشبيهات، كنايات، استعارات و تمثيل‏ها آكنده است؛ اما در عين حال همواره معيارهاي اساسي حقيقت‏گويي، خردمحوري، ارزش‏هاي انساني و اخلاقي را نيز رعايت مي‏كند؛ مانند آيه «هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ»5 كه در آن هر يك از زوجين به لباس تشبيه شده‏اند. لباس باعث زينب و زيبايي، حيا و عفت، صيانت از تعرّض و دستبرد بيگانگان است.6

د) بيان مطالب و مسائل مختلف در قالب الفاظ كوتاه و موجز:

نظير بيان هدايت تكويني به سوي خوبي‏ها و مسأله حب و بغض در راه خدا كه اساس ايمان است، در كوتاه‏ترين عبارت: «وَ لكِنَّ اللّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ»7

[║✿║خادم زهرا║✿║]

2. اعجاز در بعد محتوايي قرآن


بي شك آنچه در كنار اعجاز لفظي قرآن، در جاودانگي قرآن نقش مهم‏تر دارد، اعجاز در قلمرو محتوا است كه شناخت آن به تفكر و تأمل بيش‏تر نيازمند است. در اين گستره، مي‏توان به موارد مهم زير اشاره كرد.


الف) هماهنگي با فطرت و سرشت مشترك انسان‏ها


برخورداري انسان‏ها از سرشت طبيعي غرايز همگون آنها را در انگيزه حركات و تحركات و نيازمندي‏هاي مختلف رواني و جسماني متحد ساخته است. قرآن كريم در اين باره مي‏فرمايد: «فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِي فَطَرَ النّاسَ عَلَيْها8؛ سرشت خداوندي كه مردم را بر آن سرشت خلق كرد»، و «خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ9؛ خداوند شما را از نفس واحد آفريد».

از ويژگي‏هاي اساسي قرآن كه آن را از تمام نوشته‏هاي ديگر ممتاز ساخته، هماهنگي آن با سرشت الاهي انسان و پاسخگويي به احتياجات و سؤالات او در تمام اعصار و مكان‏ها است.

[║✿║خادم زهرا║✿║]

ب) واقع‏گرايي و اعتدال


هنر قرآن در اين است كه با نگرش واقع بينانه به حقيقت وجود انسان و سرنوشت وي، اهداف زندگي او را در يك طبقه‏بندي منظّم مقدماتي، متوسط، عالي و نهايي سامان و انتظام مي‏بخشد تا تمام استعدادهاي ذاتي‏اش پرورش يابد و خاستگاه‏هاي وجودي‏اش به شيوه‏اي معتدل و هماهنگ ارضا گردد.10

ج) پيراستگي از اختلاف و تناقض


از ضرورت‏هاي عالم ماده و طبيعت، تحول و تكامل است. همه موجودات اين عالم وجود تدريجي دارند و در ذات خويش همواره از ضعف به قوت و از نقص به كمال مي‏گرايند. انسان نيز در افكار و آثار خويش پيوسته در حال تحوّل و تكامل است. كتاب آسماني قرآن با آن‏كه در طول 23 سال، در احوالات و شرايط مختلف (سفر و حضر، مكه و مدينه، جنگ و صلح و سختي و آساني) براي بيان معارف الاهي و تعليم اخلاق پسنديده و بيان قوانين ديني نازل شده، در اجزا و آيات آن كم‏ترين اختلاف و تناقضي مشاهده نمي‏شود.11 و اين ويژگي منحصر به فرد، به قرآن جاودانگي بخشيده و در بقاي ابدي آن نقشي مهم ايفا مي‏كند.

[║✿║خادم زهرا║✿║]

د) بيان مستحكم‏ترين راه هدايت


إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ؛12 به درستي كه اين قرآن به محكم‏ترين و صحيح‏ترين راه هدايت مي‏كند.»

قرآن و دين اسلام انسان را به راه خير و سعادت دنيا و آخرتش را تأمين كند؛ فرا مي‏خواند.13 ارائه مستحكم‏ترين و صحيح‏ترين راه هدايت و سعادت موجب جاودانگي قرآن گشته است.


ه••) معيار تشخيص حق و باطل بودن


«تَبارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلي عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعالَمِينَ نَذِيراً؛14 پر بركت است خداونديكه فرقان [جدا سازنده حق از باطل [را بر بنده خود نازل كرد تا بيم دهنده‏اي براي جهانيان باشد».
«مبين و فرقان» دو وصفي است كه اوج عظمت قرآن را تا ابد براي عالميان بيان مي‏كند و به عنوان بارقه‏اي از رحمت و بركت الاهي در قرآن عظيم تجلي كرده است. و از فيض وجود اين كتاب حقيقت و واقعيت چهره دروغين و حق نماي باطل در هر زماني، به ويژه دوران پيچيده معاصر، آشكار مي‏گردد.15

[║✿║خادم زهرا║✿║]

صفات بيروني قرآن

آنچه در كشف راز جاودانگي قرآن قابل تأمل است وجود صفات و ويژگي‏هايي است كه با مطالعه و نگاهي از بيرون به قرآن آشكار مي‏گردد. در ميان اين صفات دو وصف، قابل عنايت است.

1. معجزه فكري

بر خلاف ساير معجزات انبيا كه از سنخ معجزات محسوس و ملموس بوده، در روزگار حضور خود آن پيامبران رخ داده و اينك اثري از آن‏ها باقي نمانده است، قرآن (معجزه اصلي پيامبر) معجزه‏اي عقلي ـ فرهنگي است كه بر حضور پيامبر مشروط نيست و در هميشه تاريخ جاودان و معرّف خويش است.16 چون قرآن معجزه‏اي انديشه‏اي و عقلاني است، براي ابد ـ تا زماني‏كه فكر باقي است ـ جاودانه مي‏ماند.

2. خاتميّت قرآن

«ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُولَ اللّهِ وَ خاتَمَ النَّبِيِّينَ17؛ حضرت محمد(ص) پدر هيچ يك از شما نيست و لكن رسول خداوند و خاتم پيغمبران است».
پيامبر اكرم(ص) واپسين پيامبر و رسول الاهي در زمين است و شريعت وي كامل‏ترين دين آسماني شمرده مي‏شود. از اين رو، بايد معجزه‏اي ارائه دهد كه تا ابد حقّانيت رسالت و كمال دينش را اثبات كند و با بيان قوانين و احكام جاودانه، انسان‏ها را به سعادت فردي و اجتماعي رهنمون گردد. امام صادق(ع)، در پاسخ كسي كه از سبب تازگي قرآن در هر تلاوت پرسيده بود، فرمود: «لانّ اللّه تبارك و تعالي لم يجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو في كل زمان جديد و عند كل قوم غضّ الي يوم القيامة18؛ زيرا خداوند تبارك و تعالي قرآن را براي زمان خاص و مردم خاصي قرار نداده است. از اين رو، در هر زماني جديد و براي هر قومي تازه و دلپذير است تا روز قيامت.»

عيسي زاده، نيكزاد

[║✿║خادم زهرا║✿║]

پاورقيها:

---

1. التفسير والمفسرون في ثوبه القشيب، محمد هادي معرفت، ج 2، ص 101.
2 و 3. علوم قرآن، محمد باقر سعيدي روشن، ص 105 و 106.
4. طور(52): 106.
5. بقره(2): 187.
6. علوم قرآن، سعيدي روشن، ص 107، 109.
7. التفسير و المفسرون....، محمد هادي معرفت.
8. روم(30): 30.
9. نساء (4): 1.
10. علوم قرآن، سعيدي روشن، ص 122.
11. الميزان، ج 1، ص 66.
12. اسراء(17): 9.
13. الميزان، ج 13، ص 47 .
14. فرقان(25): 1.
15. الميزان، ج 15، ص 174.
16. علوم قرآن، سعيدي روشن، ص 78 و 79.
17. احزاب(33): 40.
18. ميزان الحكمه، ري شهري، ج 8، ص 70

[║✿║خادم زهرا║✿║]

راز جاودانگی قرآن

يكي از ويژگي‌هاي برتر قرآن در كنار جامعيت و جهاني بودن ، جاودانگي آن است؛ يعني قرآن به زماني خاص يا ملت يا گروهي ويژه ، اختصاص ندارد و به فراخناي حيات بشري تا پگاه رستاخيز با تمام اقوام و ملل و زبان‌ها و مليت‌ها به گفتگو مي‌پردازد. قرآن به عنوان تنها كتاب آسماني تحريف نيافته ، گفتار و پيام خداوند را‌، به طور مستقيم در دسترس بشريت قرار داده است، و ناسخ آن نخواهد آمد . بدين جهت پيامبر اكرم (ص) در خطبة الوداع با عنوان « ثقل اكبر» از آن ياد كرد. برگهاي زرين تاريخ اين كتاب ـ از آغاز ظهور تاكنون ـ براي هر مخاطب منصفي اين امر را به اثبات مي‌رساند كه قرآن با برخورداري از اصل جاودانگي و ميزان حضور درميان جهانيان و نقش‌آفريني در تحولات اساسي جهاني و اهتمامي كه از سوي پيروان عموم اديان و مذاهب به آن شده، بي‌همتاست.

« مايكل هارت» ـ نويسنده و مورخ امريكايي ـ پس از سالها تحقيق و پژوهش و مصاحبه با شخصيت‌هاي معروف و طبقات مختلف مردمي‌،‌درباره يكصد تن از انسان‌هاي بانفوذ و تأثيرگذار در طول تاريخ بشري ، اعم از پيامبران ، نوابغ ، پادشاهان و ... كتابي به نام « يكصد انسان سرنوشت‌ساز تاريخ» منتشر كرد. در صدر اين رده‌بندي صد نفري ، نام پيامبر اسلام به عنوان « محمد متنفذترين انسان تاريخ» آمده است1.

هم‌چنين پس از جنگ جهاني دوم ، يك پژوهشگر انگليسي با تأليف كتابي با عنوان « كتابهايي كه دنيا را به حركت درآورده »، ده كتاب را به عنوان بهترين و تأثيرگذارترين كتابهاي تاريخ بشري معرفي كرد، كه در صدر آنها قرآن و سپس انجيل قرار دارد.

ميزان اهتمام مسلمانان نسبت به قرآن از آغاز تاكنون جاي هيچ گفت‌وگو ندارد و به يقين مي‌توان ادعا كرد كه قرآن در تمام تاريخ تابناك خود كانون توجه همه فرق اسلامي و دانشجويان همه شاخه‌هاي علوم اسلامي بوده و بدون ترديد بيشترين آثار و نگاشته‌هاي علمي انديشمندان اسلامي مستقيم يا غيرمستقيم ناظر به قرآن بوده و هست.

اينك جاي اين پرسش است كه راز جاودانگي قرآن در چيست ؟ به راستي قرآن داراي چه عناصر و ويژگي‌هاست كه آن را جاودانه ساخته است ؟ آنچه در اين مقاله دنبال شده ، پاسخ اجمالي به اين پرسش سترگ و بررسي مختصر هشت عامل مهم از عوامل جاودانگي قرآن است كه به ترتيب عباراتند از : 1. برخورداري از عمق و ژرفا ، 2. كلان نگري ، 3. تمركز بر نيازهاي اساسي ، 4.پاسخگويي به نيازهاي هر عصر ، 5. برخورداري از استدلال و برهان ، 6. تكيه بر مباني فطرت ، 7. رعايت نزاهت در بيان ( پيرايش سخن ) ، 8. رعايت عناصر زيباشناختي .

از ميان اين عوامل ، هفت عامل نخست به محتوا و مضمون قرآن ناظر است و عامل هشتم به ساختار وشكل ارائه محتواي قرآن مربوط مي‌شود .

[║✿║خادم زهرا║✿║]

1. برخورداري از عمق و ژرفا


قرآن كتابي است كه در نگاه بدوي ، ساده و سطحي به نظر مي‌رسد اما هنگامي كه شخصي به تدبر وتفكر در آن مي‌پردازد ، درمي‌يابد كه به عكس آنچه درنگاه اوليه به نظرش آمده ، اين كتاب بس عميق و ژرف است . شايد بتوان قرآن را از اين جهت ، بسان كتاب طبيعت دانست . پديده‌هاي طبيعي بسان درختي در باغ ، در نگاه نخست ، بسيار ساده و فاقد ژرفا به نظر مي‌رسند ، و بسيار مي‌شود كه انسان را فريفته ظاهر زيباي خود مي‌سازد؛ اما وقتي با نگاه يك عارف يا يك زيست‌شناس به آن چشم دوخته شود هزاران رمز و راز در آن فراچنگ مي‌آيد . به راستي آيا چنان نيست كه اسرار ناپيداي درون هر يك از پديده‌هاي طبيعت ، سده‌هاي متمادي است كه انسان را در تفكر و تدبر فرو برده و او هر بار با كشف بخشي از اسرار آن اعتراف مي‌كند كه هنوز افق‌هاي ناگشوده و ناشناخته بسيار است؟! از همين رو است كه حضرت امير (ع) قرآن را اين چنين توصيف فرموده‌اند:‌ « ظاهره انيق و باطنه عميق . ظاهرش زيبا و باطنش ژرف است »3.

ملاحظه مي‌شود كه ميان كتاب طبيعت و كتاب شريعت ( قرآن ) شباهت‌هاي بسياري وجود دارد . به خاطر برخورداري قرآن از چنين ژرفايي در آيات زيادي از خود قرآن بر تدبير و تفكر در آن تأكيد شده است . نظير آيه « افلا يتدبرون القرآن و لو كان من عند غيرالله لوجدوا اختلافاً كثيراً. ( نساء / 82 ) آيا در آن تدبر و تفكر نمي‌كنند ؟ و اگر قرآن از جانب غير خداوند مي‌بود ، در قرآن اختلاف زيادي مي‌يافتند ». چنان كه در برخي آيات ، به تدبر در كتاب هستي ، دعوت شده است نظير آيه: « و في الارض آيات للمومنين و في انفسكم أفلا تبصرون ( ذاريات /21) در زمين و در وجود خودتان ، نشانه‌هايي باري مومنان است ، آيا نمي‌گرديد ».
پيامبر اكرم (ص) در گفتار بلندي درباره قرآن چنين فرمود « ما من آية الا و لها ظهرو بطن . هيچ آيه‌اي نيست مگر آنكه افزون بر ظاهر داراي باطن است»4.

و امام علي (ع) درجايي ديگر ، قرآن را مايه سيرابي عطش دانشمندان دانسته است « و جعله ريّاً لعطش العلماء . خداوند قرآن را وسيله سيرابي عطش انديشه‌ورزان قرار داده است »5.
گاه برخي از آيات و سوره‌هاي قرآن چنان ژرف و عميق‌اند كه در روايات آمده است مخاطب آنها تنها مرداني ژرف‌انديش در آخرالزمان هستند . در روايتي از امام سجاد (ع) چنين آمده كه : « چون خداوند متعال مي‌دانست در آخرالزمان ، مردم ژرف‌انديش پديد خواهند آمد ، سوره توحيد و شش آيه نخست سوره حديد را براي آنان فرو فرستاده است»6. در روايتي ديگر آمده است كه سوره توحيد ، ثلث قرآن است؛ بدين جهت هر بار پنج آيه‌اي ، نظير سوره توحيد ، داراي چه عمق و ژرفايي است كه يك سوم معارف و مفاهيم قرآن را درخود جاي داده و براي فهم ژرفاي آن پديدار شدن مرداني ژرف‌انديش در آخرالزمان لازم مي‌باشد؟ آيا نگاهي بدوي به اين سوره كه بارها در نمازهاي خود تكرارش مي‌كنيم چنين عمقي را بدست مي‌دهد؟!
عارف و مفسر ژرف‌انديش ـ امام خميني (ره) ـ در اين باره چنين مي‌گويد: « آياتي در روايات ما وارد شده است كه براي متعمقين آخرالزمان وارد شده است ، مثل سوره توحيد و شش آيه از سوره حديد؛ گمان ندارم كه واقعيتش براي بشر تا الان و تا بعدها بشود آن طوري كه بايد باشد ، كشف شود . تحقيقات بسيار ارزنده‌اي هم صورت گرفته ، لكن افق قرآن بالاتر از اين مسائل است. همين آيه شريفه « هوالاول و الاخر والظاهر والباطن » انسان خيال مي‌كند كه خوب، اول ما خلق الله است و آخر هم همان است، لكن اصلاً مسأله اين نيست كه ما مي‌فهميم و فهميد‌ه‌اند؛ بيش از اين مسائل است . « هو الظاهر » اصل ظهورش را به غير خودش مي‌خواهد نفي كند ازغير خودش ، مال اوست . واقع مطلب همين است »8.

برخورداري قرآن از عمق و ژرفا از اين جهت به آن جاودانگي مي‌بخشد كه انديشمندان در هيچ عصري معارف و مفاهيم آن را پايان يافته نمي‌دانند و با گذشت هر عصري خود را نيازمند كاوش هرچه بيشتر ، در زمينه آيات قرآن مي‌بينند . سر آن كه در سخن حضرت امير (ع) ، قرآن چنان ژرف بوده و افق معارف آن چنان دور از دسترس است كه انديشمندان، هماره خود را در برخورد با قرآن تشنه مي‌بينند و احساس مي‌كنند براي سيرابي خود پيوسته از زلال معارف آن بهره گيرند .

پيداست اگر قرآن فاقد چنين عمق و ژرفايي بود ، پس از گذشت روزگاري با فراچنگ آمدن كرانه‌هاي معارف آن ، ديگر به كناري گذاشته مي‌شد و هرگز حضور فعال و پويا درميان اجتماع نمي‌داشت .