تفسير مأثور
/ تفسير مأثور: تفسير قرآن با سنت پيامبر(صلى الله عليه وآله) و امامان(عليهم السلام) در مكتب اهل بيت(عليهم السلام) و تفسير صحابه در مكتب خلفاست
«تفسير مأثور» تركيبى از دو واژه تفسير و مأثور است. تفسير برنمایان نمودن مفهوم، معنا و مقصود كلام الهى و برگرفتن پرده از چهره مراد در آيات الهى است[1]؛ اما در معناى واژه «اثر» اختلاف بسيار است؛ بر جاى مانده هر چيزى را در لغت «اثر» گويند.[2].
رايج ترين تعريف از آن در ميان محدثان اين است كه «اثر»، آن خبرى است كه از صحابه رسيده باشد.[3] به گفته قاسمى اثر، منقول از صحابه را گويند كه اطلاق آن بر كلام پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيز صحيح است.[4] زبيدى نيز نوشته است: پيشوايان حديث بين خبر و اثر فرق نهاده اند؛ بدين سان كه گفته اند: خبر آن است كه از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل شود و اثر آن است كه از صحابه گزارش شود.[5]
اين، شايع ترين تعريف از اثر است؛ اما از دقت و استوارى لازم برخوردار نيست. به گفته نورالدين عتر فقيهان خراسان «اثر» را ويژه «موقوف» اصطلاحى (منقول از صحابه) مى دانستند و گروهى خبر را ويژه منقول از پيامبر(صلى الله عليه وآله) دانستند؛ امّا سخن معتمدى كه محدثان برآن اند اين است كه همه آنچه ياد شد را اثر مى توان گفت، چون از «اثرت الحديث» (آن را روايت كردم) گرفته شده است.[6]
بر همين اساس ابن حجر، نام كتابش درمصطلح الحديث را نخبة الفكر فى مصطلح اهل الاثر ناميده و طبرى كتاب عظيمش در حديث را تهذيب الآثار و تفصيل معانى الثابت عن رسول الله من الاخبار ناميده است. صبحى صالح نيز معتقد است هيچ دليل توجيه كننده اى بر اختصاص اثر به صحابه و تابعان ارائه نشده است.[7]
برخى عالمان و محدثان شيعه نيز همگونى اين دو را باور دارند؛ مانند شيخ بهائى و شهيد ثانى كه آورده است: اثر، اعم از حديث و خبر است و به هر دو اثر گفته مى شود؛ بر خلاف عكس آن.[8] به گزارش ميرداماد، برخى از عالمان شيعه از اين عنوان تنها منقول از امامان(عليهم السلام) را مراد مى كردند؛ اما شيخ صدوق، رييس محدثان شيعه، مراد از عنوان «آثار صحيح» را تنها احاديث رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و اوصياى صادق آن بزرگوار(عليه السلام) دانسته است.[9] آنچه از تتبع در نگاشته هاى علماى شيعه برمى آيد اين است كه اثر با حديث مترادف است و آنان از «آثار» همان احاديث منقول از معصوم(عليه السلام) را مراد مى كرده اند و اين اصطلاحات اگر هم در ميان آثار شيعى يافت شوند نو ظهورند.
در روايات و لسان ائمه(عليهم السلام) گاهى از احاديث پيامبر(صلى الله عليه وآله) با عنوان اثر ياد شده است.[10] شيخ مفيد نيز اثر را بر حديث و احاديث اطلاق كرده است.[11] ابوحنيفه نعمان بن محمد (م. 367 ق.) يكى از آثارش را الاقتصار بصحيح الآثار عن الائمه الاطهار ناميده است. على بن محمد بن على خزاز رازى، نيز كتابش درباره روايت امامت امامان(عليهم السلام) را كفاية الاثر فى النص على الائمة الاثنى عشر و احمد بن محمد بن عيّاش جوهرى مقتضب الاثر فى النص على عدد الائمة الاثنى عشر ناميده است.
بنابراين مى توان گفت تفاوت ميان عناوين «حديث»، «اثر» و «خبر» در سده هاى متأخّر مطرح شده است و در كتاب هاى پيشينيان سخنى از آن ها نيست، به هر حال، گر چه فهرست نگاران غالباً از آثار، منقول از صحابه را مراد مى كنند؛ ولى آنچه اكنون بيشتر در بيان و بنان عالمان جارى است عام بودن معناى اثر است و مراد ما در اين بحث نيز همان معناى اعم است.
اما تفسير مأثور به گفته ذهبى عبارت است از تفسير آيات قرآن با آيات ديگر و تفسير آيات با آنچه از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل شده است و نيز نقل هاى صحابه و تابعان در تفسير آيات.[12] محمد حسين على صغير نيز ديدگاه ذهبى در تفسير مأثور را پذيرفته و اندكى آن را شرح داده است[13]؛ اما اين
تعريف استوار نيست، زيرا اولا آياتى از قرآن كه در تفسير و تبيين ديگر آيات آمده اند، تفسير اثرى نيستند، ثانياً سخن تابعان در آيات الهى را جزو تفسير مأثور شمرده است. وى تفسير مأثور را از آن جهت شامل اقوال تابعان دانسته است كه تفاسير معروف با اين عنوان، بر اقوال آنان نيز مشتمل است.[14] روشن است كه اين استدلال استوار نيست؛ گويا استوارتر اين است كه در تعريف بگوييم، تفسير و تبيين آيات الهى است با سنت پيامبر(صلى الله عليه وآله) و امامان(عليهم السلام) در مكتب اهل بيت(عليهم السلام) و تفسير قرآن با سنت پيامبر و صحابه در مكتب خلفا.