۞۞ آداب معاشرت ۞۞

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

در ديـدگـاه اسـلامـى ، جـامـعـه و روابط انسانى آن ، رنگ الهى و عبادى به خود مى گيرد و همه جـنـبـه هـاى گـونـاگـون رفـتـار آدمـى در جـهـت نـيـل بـه هـدف غـايـى كـه كمال مطلوب اوست ، معنا و مفهوم مى يابد.
بـر اين مبنا، جامعه و روابط متنوّع آن ، صحنه آزمون الهى است و انسان در اين صحنه مى تواند بـا ايجاد روابط صحيح و انسانى با همنوعان خود، صفات نيكويى را كه مورد توجّه و رضايت حـق تـعـالى اسـت ، در خـود پـرورش ‍ داده و صـفـحـه دل خـويـش را از رذايل اخلاقى و خصلتهاى ناپسندى كه باعث سخط ذات اقدس اوست ، پالايش ‍ دهد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

خطوط كلّى در روابط اجتماعى

بـا چـه كـسانى ارتباط داشته باشيم ؟ از معاشرت و همنشينى با چه گروهى دورى جوييم ؟ در نـشـسـت و برخاستها، چه نكات اصلى و اساسى را مراعات كنيم تا بتوانيم به وظيفه خود چنان كه بايد عمل نموده و از خطرها و خسارتهاى احتمالى ايمن باشيم ؟
نـخـسـتين گروهى كه اسلام ، روابط با آنها را توصيه كرده ، اعضاى خانواده ، ـ پدر و مادر و ساير بستگان حسبى و نسبى ـ است .
در مـرحـله بـعـد، كـلّيـه كـسـانـى كـه به طريقى مى توانند انسان را در مسير تكاملى اش يارى رسـانـنـد و در ايـن راه تـاءثـيـر مـثـبـت و سـازنده اى در ابعاد مختلف تربيتى و معنوى او دارند، شـايسته معاشرت و همنشينى هستند. از اين رو، در روايات اسلامى معاشرت با افراد مؤ من ، عالم ، عـاقـل ، نـيـكـوكار و ...سفارش شده و آدابى درباره چگونگى همنشينى با آنها تعليم داده شده است .
اين آداب را مى توان در دو مرحله انديشه و عمل خلاصه كرد

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

مرحله انديشه

از ديـدگـاه اسـلام روابـط اجـتـمـاعـى انـسـانـهـا در مـرحـله انـديـشـه ، بـر اصـول (خـيـر خـواهـى )، (مـحـبـّت و مـودّت )، (حـسـن ظنّ) و مانند آن مبتنى است ؛ بدين معنا كه مسلمانان بايد صفحه انديشه و نيّت خود را نسبت به برادران دينى خود نيكو و زيبا گردانند؛ انـديـشـه خـيـرخـواهـى ، نـصـيحت ، دوستى و سعادت آنها را در سر بپرورانند و از نقشه كشى و تـوطـئه چـيـنى بر ضرر آنان بپرهيزند؛ اين همان صبغه و رنگ الهى است كه پيش از اين بدان اشاره شد.
امير مؤ منان صلوات اللّه عليه مى فرمايد:
(اِنَّ اللّهَ سُبْحانَهُ يُحِبُّ اَنْ تَكُونَ نِيَّةُ الاِْنْسانِ لِلنّاسِ جَميلَةً)
خداى سبحان دوست دارد كه نيّت انسان درباره همنوعانش نيكو و زيبا باشد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

مرحله عمل

اسـلام در مرحله عمل براى تنظيم روابط اجتماعى انسانها آداب و وظايفى قرار داده و پايه آن را بـر ايـمـان به خدا و تقويت روح فضيلت و انسانيت بنا نهاده است . تعاليم اسلام در اين زمينه بـقـدرى دقـيـق و هـمـاهـنـگ بـا فـطـرت انـسـان اسـت كـه اگـر بـه آن عمل شود و معاشرتها رنگ انسانى الهى به خود گيرد، سيماى زندگى عوض ‍ مى شود.
بسيارى دوست دارند در ارتباط با همنوعان خويش زندگى موفّقى داشته باشند، ولى به جهت نـاآگـاهـى از چـگـونـگـى مـعـاشرت و آداب آن و نيز رعايت نكردن آن آداب ، توانايى برقرارى روابط مناسب و اسلامى را از دست مى دهند و بناچار منزوى مى شوند. بنابراين ، شناخت اين آداب در مـرحـله عمل و توانايى ايجاد ارتباط مناسب با قشرهاى مختلف جامعه بر اساس بينش مكتبى از اهميّت بسيارى برخوردار است .
خـطـوط كـلّى آداب معاشرت در مرحله عمل اين است كه انسان رفتار خود را با ديگران نيكو سازد؛ انـصـاف را رعـايـت كـرده ، آنچه براى خود مى پسندد، براى ديگران نيز بپسندد و آنچه براى خود دوست نمى دارد، براى ديگران نيز نپسندد؛ با آنان مدارا كند؛ به امور آنها اهتمام ورزد؛ به نفع آنها حركت كند؛ از تكروى بپرهيزد؛ با آنها همكارى داشته باشد و ... .
امير مؤ منان صلوات الله عليه در وصيّت خود به امام حسن عليه السلام به بخشى از اين خطوط كلى اشاره كرده ، مى فرمايد:
(اِجْعَلْ نَفْسَكَ مِيْزاناً في ما بَيْنَكَ وَ بَيْنَ غَيْرِكَ فَاَحْبِبْ لِغَيْرِكَ ما تُحِبُّ لِنَفْسِكَ وَاكْرَهْ لَهُ ما تَكْرَهُ لَها، وَ لا تَظْلِمْ كَما لا تُحِبُّ اَنْ تُظْلَمَ وَ اَحْسِنْ كَما تُحِبُّ اَنْ يُحْسَنَ اِلَيْكَ)
خـويـشـتـن را مـيـان خـود و ديـگران ميزان قرار ده ؛ آنچه را براى خود مى خواهى ، براى ديگران بـخـواه و آنـچـه را براى خود خوش نمى دارى ، براى ديگران نيز خوش ندار. [به كسى ] ستم نـكـن ، چـنـان كـه دوسـت ندارى به تو ستم شود و نيكى كن همان گونه كه دوست دارى به تو نيكى شود.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

امام صادق عليه السلام در ترسيم آن خطوط كلّى مى فرمايد:
(خـالِطُوا النّاسَ وَ اتُوهُمْ وَ اَعينُوهُمْ وَ لا تُجانِبُوهُمْ وَ قُولُوا لَهُمْ كَما قالَ اللّهُ تَعالى : وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً)
بـا مـردم بياميزيد، در اجتماعشان شركت كنيد و آنها را در كارها يارى نماييد، منزوى نشويد و از جـامـعـه كـنـاره نگيريد و با آنان چنان سخن بگوييد كه خدا فرموده است : (با مردم به خوبى سخن بگوييد.)
در جـاى ديـگـر نـيـز پس از ابلاغ سلام به پيروان فرمانبردار خود، بازتاب رعايت آن را چنين توضيح مى دهد.
(... فَاِنَّ الرَّجُلَ مِنْكُمْ اِذا وَرَعَ فى دينِهِ وَ صَدَقَ الْحَديثَ وَ اَدَّى الاَْمانَةَ وَ حَسُنَ خُلْقُهُ مَعَ النّاسِ قيلَ هـذا جـَعـْفـَرِىُّ فَيَسُرُّنى ذلِكَ وَ يَدْخُلُ عَلَىَّ مِنْهُ السُّروُرُ وَ قى لَ هذا اَدَبُ جَعْفَرٍ وَ اِذا كانَ عَلى غَيْرِ ذلِكَ دَخَلَ عَلَىَّ بَلاؤُهُ وَ عارُهُ وَ قيلَ هذا اَدَبُ جَعْفَرٍ

بدرستى كه هرگاه مردى از شما در دين خود ورع داشته باشد، راست گويد، امانت را بپردازد و بـا مـردم خـوش رفـتـارى كـنـد، مـى گـويـنـد اين (جعفرى ) است ، اين امر مرا مسرور مى سازد و خـوشـحـال مـى شـوم و گـفـتـه مـى شـود اين ، ادب [امام ] جعفر [صادق عليه السلام ] است ؛ ولى چـنـانچه غير از اين باشد، ننگ و عارش نصيب من مى شود و مى گويند اين ، ادب و (تربيت امام ) جعفر [صادق عليه السلام ] است !
# حُسْن خُلق
حسن خلق دو معنا دارد: معناى عام و معناى خاص .
حسن خلق به معناى عام عبارت است از عموم خصلتهاى پسنديده اى كه لازم است انسان روح خود را به آنها بيارايد.
حـُسـن خـلق بـه معناى خاص عبارت است از خوشرويى ، خوشرفتارى ، حسن معاشرت و برخورد پسنديده با ديگران . امام صادق عليه السلام در بيان حسن خلق به معناى خاص فرمود:
(تُلَيِّنُ جانِبَكَ وَ تُطَيِّبُ كَلامَكَ وَ تَلْقى اَخاكَ بِبِشْرٍ حَسَنٍ
حـُسـن خـلق آن اسـت كـه بـرخـوردت را نـرم كـنـى و سـخـنـت را پـاكـيزه سازى و برادرت را با خوشرويى ديدار نمايى .
در كتابهاى اخلاق و روايات اسلامى هر جا سخن از حسن خلق است ، اغلب مراد، همين معناى دوّم است .

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

جايگاه حسن خلق در اسلام

ديـن مـقـدس اسلام ، همواره پيروان خود را به نرمخويى و ملايمت در رفتار با ديگران دعوت مى كند و آنان را از درشتى و تندخويى بازمى دارد. قرآن كريم در ستايش پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه و آله مى فرمايد:
(اِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظيمٍ
بدرستى كه تو به اخلاق پسنديده و بزرگى آراسته شده اى .
حـُسـن خـلق و گـشـاده رويـى از بـارزترين صفاتى است كه در معاشرتهاى اجتماعى باعث نفوذ مـحـبـّت شـده و در تـاءثير سخن اثرى شگفت انگيز دارد. به همين جهت خداى مهربان ، پيامبران و سـفـيـران خـود را انـسـانهايى عطوف و نرمخو قرار داد تا بهتر بتوانند در مردم اثر گذارند و آنان را به سوى خود جذب نمايند. اين مردان بزرگ براى تحقّق بخشيدن به اهداف الهى خود، بـا بـرخـوردارى از حُسن خُلق و شرح صدر، چنان با ملايمت و گشاده رويى با مردم روبه رو مـى شـدنـد كـه نـه تـنـهـا هـر انسان حقيقت جويى را به آسانى شيفته خود مى ساختند و او را از زلال هدايت سيراب مى كردند، بلكه گاهى دشمنان را نيز شرمنده و منقلب مى كردند.
مـصـداق كـامـل ايـن فضيلت ، وجود مقدّس رسول گرامى اسلام صلى اللّه عليه و آله است

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

قرآن كـريـم ، ايـن مزيّت گرانبهاى اخلاقى را عنايتى بزرگ از سوى ذات مقدس خداوند دانسته ، مى فرمايد:
(فـَبـِمـا رَحـْمـَةٍ مـِنَ اللّهِ لِنـْتَ لَهـُمْ وَ لَوْ كـُنـْتَ فـَظـّاً غـَليـظَ الْقـَلْبِ لاَ نـْفـَضُّوا مـِنـْ حَوْلِكَ)
در پـرتـو رحـمـت و لطـف خـدا بـا آنـان مـهـربـان و نـرمـخـو شـده اى و اگـر خـشـن و سنگدل بودى ، از گردت پراكنده مى شدند.
بـسـيار اتفاق مى افتاد كه افرادى با قصد دشمنى و به عنوان اهانت و اذيّت به حضور ايشان مـى رفـتـنـد، ولى در مـراجـعـت مـشـاهـده مـى شـد كـه نـه تـنـهـا اهـانـت نـكـرده انـد، بـلكـه بـا كـمـال صـمـيميّت اسلام را پذيرفته و پس از آن رسول اكرم صلى اللّه عليه و آله محبوبترين فرد در نزد آنان به شمار مى رفت .
ارزشـى كه اسلام براى انسان خوشرفتار قائل است ، تنها به مؤ منان محدود نمى شود، بلكه غـيـر آنـان نـيـز اگـر ايـن فـضيلت را دارا باشند، از مزاياى ارزشى آن بهره مند مى شوند. در تاريخ چنين آمده است :
عـلى عـليـه السـلام از سـوى پـيـامـبـر خدا صلى اللّه عليه و آله ماءمور شد تا با سه نفر كه براى كشتن ايشان همپيمان شده بودند، پيكار كند. آن حضرت ، يكى از سه نفر را كشت و دو نفر ديـگـر را اسـير كرد و خدمت پيامبرخدا(ص ) آورد. پيامبر(ص )، اسلام را بر آن دو عرضه كرد و چـون نـپـذيـرفـتـنـد، فـرمـان اعـدام آنـان را بـه جـرم تـوطـئه گـرى صـادر كـرد. در ايـن هنگام جـبـرئيـل بـر رسـول خـدا(ص ) نـازل شـد و عـرض كـرد: خـداى مـتـعال مى فرمايد، يكى از اين دو نفر را كه مردى خوش خلق و سخاوتمند است ، عفو كن . پيامبر نـيـز از قـتل او صرف نظر كرد، وقتى علّت عفو را به فرد مزبور اعلام كردند و دانست كه به خـاطـر داشـتـن ايـن دو صـفـت نـيـكـو مـورد عـفـو الهـى واقـع شـده ، شهادتين را گفت و اسلام آورد. رسول خدا(ص ) درباره اش فرمود:
(او از كسانى است كه خوشخويى و سخاوتش او را به سمت بهشت كشانيد.)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

حدود حُسن خُلق

آيـا حـُسـن خـلق داراى ارزش ذاتـى اسـت ، چـه در بـرخـورد بـا مؤ من باشد و چه در برخورد با كافر؟
پـاسـخ : آنـچه از جمع بندى آيات و روايات و سيره معصومين (ع ) به دست مى آيد، اين است كه حـُسـن خـلق از نـظـر آيـيـن مقدّس اسلام ارزش ذاتى دارد، چه در برخورد با مؤ من باشد و چه در بـرخـورد بـا كافر. اكنون براى روشن شدن حدود حسن خلق موضوع را از چند جهت بررسى مى كنيم :

حسن خلق مؤ منان با يكديگر

بديهى است كه خوشرفتارى مؤ منان با يكديگر، يكى از ارزشهاى والاى اخلاقى به حساب مى آيد. قرآن كريم ، ياران رسول اكرم (ص ) را به اين صفت ستوده ، مى فرمايد:
(مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَالَّذينَ مَعَهُ اَشِدّاءُ عَلَى الْكُفّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ
مـحمد(ص ) رسول خدا و كسانى كه با او هستند در برابر كفّار سرسخت و شديد، و در ميان خود مهربانند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

با كافران و مجرمان چگونه برخورد كنيم ؟

در برخورد با اين گروه نيز نرمخويى و حُسن خلق پسنديده است . ولى تا زمانى كه ملايمت در آنـان اثـرى سازنده داشته و در هدايت و نجات آنان مؤ ثر باشد و نرمى گفتار و رفتار ما سبب شـود از عـقـيـده بـاطـل يـا عـمـل نـاپـسـنـد خـود دسـت بـردارنـد و اصـلاح شـوند. اگر اين نتيجه حـاصـل نـمـى شـود، حـدّاقـل مـوجـب تـقويت و جراءت يافتن آنان بر مخالفت با دين و آزار و اذيت مسلمانان نگردد، و زشتى انحرافشان را كمرنگ نسازد و گناه و لغزش آنان كوچك شمرده نشود. خـداى مـتعال ، هنگام اعزام حضرت موسى و برادرش هارون به سوى فرعون به آنان دستور مى دهد:
(اِذْهَبا اِلى فِرْعَوْنَ اِنَّهُ طَغى ، فَقوُلا لَهُ قَوْلاً لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ اَوْ يَخْشى

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

بـه سـوى فـرعـون بـرويـد كـه سـركـشى كرده است . با او به آرامى و نرمى سخن بگوييد، باشد كه پند گيرد يا بترسد.
روزى مردى يهودى كه چند دينار از پيغمبر اكرم (ص ) طلب داشت ، تقاضاى پرداخت طلب خود را كرد. آن حضرت فرمود:
فعلاً ندارم .
مرد يهودى گفت : از شما جدا نمى شوم تا بپردازيد.
پيامبر(ص ) فرمود: من هم در اينجا با تو مى نشينم .
آن قـدر نـشست كه حضرت نماز ظهر، عصر، مغرب ، عشا و نماز صبح روز بعد را همان جا خواند. اصـحـاب خـواسـتـنـد يـهـودى را بـيـازارنـد، ولى حضرت آنها را از چنين كارى بازداشت . عرض كـردنـد: (يـك يهودى شما را بازداشت كند؟!) حضرت فرمود: (خداوند مرا مبعوث نكرده تا به مردم ستم كنم !) پيامبر، يهودى و تعدادى از مسلمانان تا نيمروز در آن مكان نشستند. در اين هنگام يـهـودى گفت : (گواهى مى دهم كه خدايى جز خداى يكتا نيست و تو فرستاده خدا هستى .) سپس عرض كرد: (به خدا سوگند از اين كارى كه نسبت به شما روا داشتم ، قصد جسارت نداشتم ، بـلكـه خـواسـتـم بـدانـم اوصاف شما با آنچه در تورات به ما وعده داده اند، تطبيق مى كند يا خـيـر؟ چـون در آنـجا خوانده ام كه پيغمبر خاتم در مكّه متولّد مى شود و به يثرب هجرت مى كند، درشـتخو و بداخلاق نيست ، با صداى بلند سخن نمى گويد، ناسزاگو و بدزبان نيست . اينك همه ثروتم را در اختيارتان مى گذارم تا در راه خدا به مصرف برسانيد.)