۞۞ آداب معاشرت ۞۞

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

بنام تو اي قرار هستي

ادب از فهم سرشار و ادراك حقايق سرچشمه مى‏گيرد و بى‏ادبى از جهل و نادانى.
در جهان آفرينش هر دسته از مردم مقرّرات خاصى براى آدابمعاشرت دارند. حتى وحشيان نيز چنين هستند. اصلاً يكى از تفاوتهاى انسان با حيوان،ادب است. انسانها در اثر درك حقايق، ادب دارند و حيوانات فاقد آن هستند و هرچهانسانيت كسى كامل‏تر شود، ادب و تربيت او بيشتر مى‏شود. ولى رفتار و رسوم پسنديدهدر يك دسته ممكن است در دسته ديگر اصلاً پسنديده نباشد.


معنى لغوى آداب‏

براى «آداب» معانى گوناگونى بيان گرديده كه تقريباً همگىبه معنى «راه درست معاشرت كردن با ديگران» مى‏باشد:
. آداب» جمع «ادب» به معنىآموختن علوم و دانش‏هاى گوناگون و محاسن اخلاقى است و به علوم و معارف عمومى نيزاطلاق مى‏شود و گاهى در مورد شخص يا شى‏ء خاص بكار مى‏رود مانند آداب درس خواندن،آداب نماز، آداب قاضى و آداب مسافرت و.1
2. ادب يعنى: به زحمت و مشقّتافتادن پسنديده در راه فضائل انسانى و خود را مؤدّب به آداب نيك كردن(2).
3. آداب يعنى: عادات و رسوم، روشهاى نيكو(3).
4. آداب يعنى: چم و خم، حُسن معاشرت،حسن محضر، اخلاق حسنه، فضيلت مردمى، حسن احوال در قيام و قعود و حسن اخلاق
واجتماع، خصال حميده(4).
5. برتاموريس پاركر» مى‏نويسد:
آداب معاشرت» معادلكلمه «اِتيكِت» فرانسوى است كه در آغاز به معنى «بليط كوچك» بوده است. در فرانسه،به مردمانى كه مى‏خواستند در يك مراسم يا مجامع عمومى شركت كنند، بليطهاى كوچكىمى‏دادند. بر روى هر بليط دستورهايى داده مى‏شد كه دارنده بليط در هنگام برگزارىمراسم چگونه رفتار كنند. پس اتيكت يعنى «راه درست معاشرت كردن باديگران››5

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

فرق اخلاق و آداب‏

شايدبرخى اين‏طور تصوّر كنند كه اخلاق و آداب يكى است و حال آن كه چنين نيست، زيرااخلاق از اوصاف روح به شمار مى‏رود، ولى آداب از اوصاف اعمال و كارهاى انسان است ونحوه صدور كارها بستگى به صفات روحى دارد.
اصول اخلاقى مانند قدرت اراده، شجاعت،سخاوت و غيرت و... با آداب و سنن ملّى، محلى و... فرق دارد چرا كه آداب اجتماعى ازامور نسبى است كه با اختلافات محيطى فرق مى‏كند. ولى زشتى و زيبايى اصول اخلاقى بااختلاف نژادها و ملّيت‏ها دگرگون نمى‏شود لذا در هيچ‏جاى دنيا ديده نشده است كهسخاوت و شجاعت را كسى بد بشمارد و دزدى را خوب.
چنانكه از مضامين احاديث برمى‏آيد، آداب معاشرت را غير از اخلاق ذاتى دانسته و به آن اهميت زيادى داده شده. چرا كه گاهى ممكن است شخص از نظر اخلاقى فردى ناصالح باشد، ولى در اثر تربيت وتأديب درست و خوب، خُلق خوى او تغيير يابد. مانند آموزش امت اسلامى توسط پيامبرگرامى اسلام و ائمه اطهارعليهم السلام كه يكى از شؤونات امام معصوم اين است كه امترا با آداب نيك تأديب كند و انسانهاى منحرف را به راه راست هدايت نمايد حتى ممكن است گاهى با تندى و حد زدن باشد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

پيامبر گرامي اسلام فرمود:
اَكْرِمُوا اولادَكُمْ وَ أَحْسِنُوا آدابَهُم»(6).
«فرزندان خودرا محترم بداريد و آنان را با آداب خوب و پسنديده با آنان رفتارنماييد».
رَحِمَ اللَّهُ عبداً أعانَ ولَدَهُ على‏ برِّه بالإحسان إليه، والتألّف له و تعليمه و تأديبه،»(7). «رحمت خدا بر كسى باد كه در احسان و محبت بهفرزند خود كوشا باشد و به او آداب خوب و نيك بياموزد».

على‏عليه السلام فرمود:
أَدِّبِ اليَتِيمَ مِمَّا تُؤدِّبُ مِنهُ وَلَدَكَ»(8)
«يتيم را با آنچهفرزندان خود را ادب مى‏كنيد، ادب نمائيد». يعنى حتى ادب كردن منجر به زدنگردد.

امام صادق‏عليه السلام مى‏فرمايد:
ثلاثةٌ ليسَ معهُنَّ غُربةٌ:

حُسن الأدب و كفّ الأذى‏ و مجانبةُ الريب». «سه چيز است كه شخص با داران بودن آنها احساسغربت نمى‏كند: ادب پسنديده و بى‏آزارى نسبت به مردم و دورى از شك و ترديد».
پس معلوم مى‏شود گرچه آداب، ناشى از اخلاق؛ و به عبارت ديگر اخلاق، پايه و مقدمه آداباست. ولى باهم فرق دارند و به وسيله ادب خوب؛ مى‏توان اخلاق بد را تغييرداد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

آداب معاشرت در ميان اقوام مختلف‏

ادب در همه جامعه‏ها و بين تمامى امتها و ملتها و اقوام بوده ولازمه زندگى بشر به شمار مى‏رود و در پسنديده بودن ادب، اختلافى در ميان هيچ قومىاز اقوام بشر نيست، فقط چيزى كه هست تطبيق مصداق‏هاى ادب است كه به اعتبار اختلاف اقوام و ملتهاى مختلف مى‏باشد و اين اختلاف از لحاظ تشخيص كار نيك از بد است. چه‏بسا چيزهائى كه در نزد ملّت و قومى، از آداب خوب بشمار رود و حال آنكه در نزدساير اقوام ادب به حساب نيايد.
مثلاً در ميان اسكيموها رسم بر اين است كه مهمان پس از غذا خوردن لبهاى خود را طورى پاك كند كه صدايى از آنها برخيزد و بدين ترتيبنشان دهد كه غذا بر وى گوارا بوده است، ولى ما اين كار ناپسند مى‏دانيم.
درافريقا وحشيان در ملاقات با يكديگر براى شادباش مى‏گويند: «چگونه عرق مى ‏كنيد؟» امّا براى ما چنين سؤالى زننده و خشن است.
دست دادن با دوستان در هنگام ملاقاتدر بسيارى از كشورهاى جهان معمول است ولى چينيان به جاى اينكه به ديگرى دست بدهند،دو دست خود را برهم مى‏گذارند و تكان مى ‏دهند.
وقتى كه كسى از ما جدا مى ‏شودمى‏ گوييم «خداحافظ»، ولى در گينه جديد وقتى كه كسى گروهى از وحشيان را ترك مى‏كند،ميزبانان شيون مى‏كشند و به سر و روى خود گِل مى‏مالند.
در بسيارى از كشورهابرداشتن كلاه نشانه ادب است، ولى بوميان غنا در افريقا، به جاى اين كار قباى خود رااز يك شانه پايين مى‏اندازند(9).

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

يش از انقلاب اسلامى در كشورمان ايران نيزعده‏اى متأثّر از فرهنگ غرب، كلاه خود را به عنوان احترام به طرف مقابل، از سر برمى‏داشتند. ولى براساس دستور اسلام، وقتى دو نفر مسلمان به يكديگر مى‏رسند، با سلامكردن رعايت ادب را مى‏نمايند. حتى طبق دستور قرآن مجيد اگر كسى سلام كرد، بايدجوابش بهتر از آن باشد و يا حدّاقل جواب سلام را بايد مثل سلام كننده رد كرد. چنانكه مى‏فرمايد:

«إذا حُيِّيْتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بَأَحْسَنَ مِنْهاأَوْ رُدُّوها»(10).
«هرگاه به شما تحيّت گويند، پاسخ آن را بهتر از آن بدهيد،يا(لااقل) به همان‏گونه پاسخ گوييد!».

بنابراين آداب معاشرت در سراسر جهان متفاوت است. ولى در همه‏جا آداب معاشرت به منظورهاى معينى است كه بعضى از آنها چنين است:

چگونه بايد به خداوند و پيامبر و ائمه و ساير بزرگان احترامگزارد؟
چگونه بايد ناشناسان به يكديگر معرفى شوند؟
چگونه دوستان به يكديگرسلام كنند؟\
چگونه با مردم مسن‏تر و جوان‏تر از خود بايد رفتار كرد؟
آداب ورسوم پسنديده در هنگام غذا خوردن چيست؟
براى هر مراسم خاص چه نوع لباسى بايدپوشيد؟

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

همچنين در ساير مراحل زندگى بايدآداب هر بخشى از زندگى را بجا آورد.
اما اينكه بهترين آداب كدام است بايد سراغآداب الهى برويم كه از طرف خداوند آفريننده به وسيله آخرين فرستاده او حضرت محمد بن عبداللّه‏صلى الله عليه وآله به صورت قرآن مجيد، آن كتاب زندگى و حياتخبش و جاودانى به انسانها ابلاغ شده است.
علاّمه طباطبائى‏قدس سره در تفسير اوّل سوره حجرات كهدر واقع آئين زندگى و راه و رسم حيات سعادت‏آفرين را فراروى مؤمنان قرار مى‏دهد،مى‏نويسد:
اين سوره دربر دارنده مسائلى است كه خوشبختى را در زندگى براى فرد وپاكيزگى و شايستگى را براى جامعه پديد مى‏آورد. برخى از اين مطالب درباره ادبى استكه مؤمنان مى‏بايد در برابر خداوند و رسول او داشته باشند و برخى بيانگر شيوه‏هاىدرست ارتباط انسانها با يكديگر در جوامع بشرى است و برخى ملاك برترى و فضيلتانسانها را مى‏نماياند و اين از مهم‏ترين موضوع‏هايى است كه جامعه مدنى را سامانمى‏دهد و انسان را به زندگى سعادت‏آميز، پاكيزه و گوارائى رهنمون ساخته و دين حق رااز ديگر روش‏ها و مسلك‏هاى اجتماعى و قانونى ممتاز مى‏سازد»11

از نظر علاّمه طباطبائى، ادب عبارت از هيئت زيبا و پسنديده‏اى است كه طبع و سليقه سالم، شايسته مى‏داند كه هر عمل مشروعى چه دينى مانند دعا و چه غير آن مثل مشروع عقلى، همانندديدار دوستان، طبق آن هيئت زيبا و رسا انجام گيرد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

خلاصه اينكه: ادب الهى، عمل را بر هيئت توحيدى انجام دادن است.

لذا خداوند متعال مؤدّب‏ترين انسان را از ميان بى‏ادب‏ترين انسانها برگزيدو كتاب زندگى و حياتبخش خود يعنى قرآن را به وسيله امين وحى بر قلب مبارك پيامبررحمت و ادب، نازل فرموده و دستور داد تا پيامبر اسلام طبق فرمان خدا انسانها را بهادب و انسانيت و نيكو زيستن دعوت كند. چرا كه همه اديان الهى بالاخص دين كامل وجهانى اسلام مجموعه‏اى از آداب نيكو و پسنديده است و براساس آيه

«لا رطبٍ و لايابِسٍ اِلاَّ فِي كِتابٍ مُبينٍ»(12)

در مورد زندگى سعادتمندانه بشر هيچ چيز رافرو گذار نكرده و به كوچكترين نكاتى كه بشر از بدو خلقت تا روز معاد به آن نيازمنداست، اشاره كرده، مثلاً در مورد آداب اجتماعى و طرز برخورد انسانها با خدا و رسول وبزرگان دين، طرز برخورد آنها با يكديگر، با حكومتها، با زير دستها، طرز رفتارفرزندان با پدر و مادر؛ و پدر و مادر با فرزندان، همسايگان و.... مقرراتى بيان داشته است.

و براى سر و سامان بخشيدن به همه جهات زندگى انسان اهميت داده و هيچ‏يكاز شؤون انسانيت را از قلم نينداخته و لذا سرتاپاى زندگى را داراى ادب نموده و براىهر عملى از اعمال زندگى هيئت زيبايى ترسيم كرده كه از هدفدارى حيات و زندگى حكايت مى ‏كند.

اگر خطابهاى يگانه خالق هستى را ملاحظه نمائيم مى‏بينيم هميشهو در جاى جاى قرآن مجيد با بندگان خود مؤدّبانه و با احترام سخن گفته است. پيامبر وائمه اطهارعليهم السلام كه خود مؤدّب به آداب الهى بوده و الگوى كامل انسانهامى‏باشند؛ و پيروان خود را نيز به آداب نيكو و پسنديده دعوت كرده‏اند و از صفات بدبرحذر داشته‏اند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

على‏عليه السلام مى‏فرمايد:
«..الآدابُ حُلَلٌمُ جَدَّدة...»(13)
«رعايت ادب مانند لباس فاخر و زينتى و نو است».

و در جاى ديگرمى‏فرمايد:
«الأدبُ يُغني عَنِ الحَسَبِ»(14)
«ادب، انسان را از نژاد و افتخاراتپدران و نياكان بى‏نياز مى‏كند».

همچنين فرازى از رساله حقوق امام سجادعليه السلام را كه دررابطه با رعايت ادب در برابر استاد است، به عنوان مثال مى‏آوريم:

«حق استاد اين است كه او را محترم و بزرگ شمرده، در حضور او و روبه‏روى او نشسته و به حرفهاى اوگوش فرا دهى، صدايت بلندتر از استاد نباشد، هرگاه كسى از او سؤالى كرد پيش از اومبادرت به جواب ننمايى، در حضور او با كسى سخن نگويى، نزد او غيبت كسى نكنى، اگرپشت‏سر او بد گفتند دفاع كنى، عيبش را بپوشانى، فضائل او را آشكار نمائى، بادشمنانش همنشين نشوى و دوستانش را دشمن ندارى، هنگامى كه چنين كنى فرشتگان الهي گواهى مى‏دهند كه تو به سراغ او رفته‏اى و براى خدا از او علم آموخته‏اى، نه براي خلق خدا»(15).

پى‏نوشتها:
1) مجمع‏البحرين والمنجد، واژه ادب.
2) المصباح المنير، واژه ادب.
3) فرهنگ عميد، آداب.
4) لغتنامه دهخدا، واژه ادب.
5) فرهنگنامه، ج‏1، ص 21، ترجمه، زير نظر رضا اقصى، چ 1346، شركت سهامى كتابهاى جيبى.
6) مستدرك الوسائل، چاپ جديد، ج‏15، ص 168،ابواب احكام الأولاد، باب 63، ح 3.
7) همان، ص 169.
8) همان، چاپ قديم، ج‏3،ص 625.
9) فرهنگنامه، ص 22.
10) نساء: 86. گرچه «تحيّت» معنى وسيعى دارد، ولىاكثر مفسران مصداق روشن آن را «سلام» مى‏دانند.
و همچنين در آيه 10 سوره يونس و 23 ابراهيم، «تحيت» اهل بهشت را «سلام» دانسته‏اند. چنانكه مى‏فرمايد: «تحيتُهُمْفِيها سَلامٌ».
11) الميزان، ج‏18، ص 309.
12) انعام: 59.
13) نهج‏البلاغهدشتى، حكمت 5.
14) بحارالأنوار، ج‏75، ص 68، چ قديم.
15) تحف العقول، ص 266.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

بسم الله العزيز

كلّيـات
پيش از پرداختن به بحث آداب معاشرت و روابط انسانى ، خوب است به تبيين دو واژه (آداب ) و (معاشرت ) بپردازيم .
واژه آداب جـمـع ادب و آن بـه مـعـنـاى دانـش ، هـنـر، حـسـن مـعـاشـرت ، حـسـن احوال در قيام و قعود، حسن اخلاق و اجتماع خصال حميده و مانند آن آمده است .مـعـاشـرت نـيـز بـه مـعناى آميختن ، اُلفت ، مصاحبت ، همدمى ، رفاقت و زندگانى با هم ، نشست و برخاست و مانند آن مى باشد.معاشرت در معناى كلّى خود، از جمله امورى است كه اولياى گرامى اسلام عنايت ويژه اى نسبت به آن مـبـذول داشـتـه اند و كتابهاى روايى نيز حجم قابل توجّهى از احاديث را به آن اختصاص داده است .

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

جامعه و روابط انسانى

انسان ، موجودى كمالجو و تعالى پذير است ؛ كمال آدمى ، بر اثر حسن انجام وظايفى به دست مـى آيـد كـه بـه عـلّت روابـط گـونـاگـون او بـا خـود، خـداوند و همنوعان ايجاد شده است ، اين روابط، به ترتيب عبارتند از:
الف ـ رابـطـه انـسـان با خود؛ به اين معنا كه خود را بشناسد، ارزشها و استعدادهاى بالقوّه و خدادادى خود را تشخيص دهد، هدف از خلقت و فلسفه وجودى خود را مورد مطالعه و بررسى قرار دهد تا در نتيجه به قدر و قيمت واقعى گوهر وجود خويش واقف گردد.
ب ـ رابطه با خدا؛ كمال نهايى انسان ، تقرب به پروردگار است . اين مهم تنها از راه شناخت او و راههاى تقرّب به درگاه او ميسّر خواهد بود.
ج ـ رابـطـه بـا ديـگـران ؛ انـسـان مـوجـودى اجـتـمـاعـى اسـت و بـسـيـارى ، ايـن ويژگى را جزء خـصـوصيات ذاتى و طبيعى او دانسته و او را موجودى مدنىّ بالطبع به شمار آورده اند. برخى از نـظـريـه پـردازان عـلوم اجـتـمـاعـى نـيـز، ايـن خـصـيـصـه را، معلول نيازهاى متنوّع آدمى دانسته اند؛ زيرا نيازهاى او ـ با توجّه به استعدادهاى مختلف نهفته در وجـودش ـ بـا مـعـاشـرت ، تـبـادل افكار و ايجاد روابط نيكو با همنوعان ، در يك اجتماع سازمان يـافـتـه انـسـانـى تـاءمـيـن مـى شـود. بـر اثـر هـمـيـن مـعـاشـرتـهـا و تبادل افكار، روابط انسانى شكل مى گيرد و فرهنگ انسانى هويّت خود را آشكار مى سازد.