به جز تفاسير موضوعى ياد شده معجم هاى موضوعى متعددى با هدف تسهيل دسترسى به آيات هم موضوع و يارى رساندن به نگارندگان تفسير موضوعى از سوى محققان تدوين شده اند. از جمله اين معاجم، تفصيل الآيات از ژول بوم، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم از محمد فؤاد عبدالباقى، المدخل الى التفسير الموضوعى للقرآن الكريم اثر سيد محمد باقر ابطحى، فرهنگ موضوعى قرآن از محمود راميار، فرهنگ موضوعى قرآن مجيد از كامران فانى و بهاءالدين خرمشاهى و فروغ بى پايان از عبدالمجيد معاديخواه است.
نمونه كامل ترى از فرهنگ هاى موضوعى آيات، فرهنگ قرآن اثر اكبر هاشمى رفسنجانى با همكارى محققان مركز فرهنگ و معارف قرآن كريم است. ويژگى اين فرهنگ موضوعى، جامعيت و گستردگى موضوعات معرفى شده، ذكر متن آيات شريفه، استخراج و دسته بندى موضوعات با تكيه بر تفاسير معتبر و گروهى بودن تدوين آن است. تاكنون 23 جلد فرهنگ قرآن از سوى مركز فرهنگ و معارف قرآن منتشر شده است و تعداد مجلدات آن به 33 جلد خواهد رسيد.
افزون بر اين فهرست هايى موضوعى براى تفاسير نيز با هدف تسهيل مراجعه محققان به تفاسير و دستيابى آسان به موضوعات مورد بحث در تفاسير ترتيبى تدوين شده اند كه از جامع ترين آن ها فرهنگ موضوعى تفاسير است كه بر اساس 20 دوره تفسير قرآن توسط محققان مركز فرهنگ و معارف قرآن تنظيم و منتشر شده است. از ديگر فهرست هاى مشابه راهنماى موضوعى الميزان، دليل الميزان و فهرست موضوعى تفسير نمونهاند كه به معرفى موضوعات مورد بحث در دو تفسير الميزان علامه طباطبايى و تفسير نمونه مكارم شيرازى اختصاص دارند.
از ميان تفاسير معرفى شده، در القرآن و مشكلات حياتنا المعاصره خلف الله و بعضى آثار شهيد مطهرى و شهيد صدر و جوادى آملى، مفسر در پى حل مشكلى از مشكلات اجتماعى است؛ يعنى روشى كه شهيد صدر در تفسير موضوعى بر آن تأكيد مى كند؛ ولى در ساير آثار، مفسر با استخراج موضوع از خود قرآن و بررسى و تفسير آيات مرتبط با آن، عمدتاً درصدد عرضه معارف قرآن و بيان ديدگاه قرآن در موضوعات معرفتى برآمده است. با اين وصف هرچه تفسير موضوعى به پيش رفته رويكرد روش نخست در تفسير موضوعى گسترش يافته است.
با اينكه پيشينه تفسير موضوعى به دوره معاصر بازمى گردد، بعضى مفسران تلاش كرده اند ريشه هاى اين شيوه تفسير را در تفاسير كهن نشان دهند؛ بعضى نقطه آغاز آن را در خود قرآن ديده اند؛ آنجا كه خداى متعالى آيات محكم را ام الكتاب و مرجع تفسير آيات متشابه معرفى كرده است[55]؛ همچنين با معرفى نمونه هايى از تفسير قرآن به قرآن منقول از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) بنيادهاى تفسير موضوعى را در تفسير رسول خدا نشان داده اند.[56] البته تفسير موضوعى با تفسير قرآن به قرآن هم از نظر روش و هم از نظر هدف متفاوت است[57]، به علاوه اينكه تفسير قرآن به قرآن هم با تفسير موضوعى جمع مى شود و هم با تفسير ترتيبى، چنان كه ارجاع آيات متشابه به آيات محكم كه در آيه 7 آل عمران/3 آمده نيز با هر دو گونه تفسير سازگارى دارد.
بعضى نويسندگان نيز آثار تفسيرىِ ناظر به بخشى از معارف قرآن همچون تفاسير آيات الاحكام، غريب القرآن ها، كتب وجوه و نظائر، قصص قرآن، و نيز بعضى مباحث علوم قرآنى چون آثار تأليف شده در موضوع ناسخ و منسوخ، آيات متشابه[58]، قرائات قرآن و آثارى كه درباره نزول آيات در شأن اهل بيت(عليهم السلام)، نگاشته شده[59] را گونه هايى از تفسير موضوعى به شمار آورده اند؛ همچنين آثارى چون مفردات راغب، مجاز القرآن ابوعبيده و التبيان فى اقسام القرآن ابن قيم[60] را از تفاسير موضوعى به شمار آورده اند كه اين نامگذارى با توسعه در تعريف تفسير موضوعى و با مسامحه پذيرفته است؛ اما اين آثار با مصطلح معاصر تفسير موضوعى بيگانه است.
نقل قول
