فهم متشابهات در پرتو محكمات
خداي سبحان، آيات قرآن را به دو دستهي «محكمات»و «متشابهات»تقسيم نموده است:
«هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ»[1]
اوست خدايي كه نازل كرد بر تو قرآن را، كه برخي از آياتش محكمات و امّ الكتاب هستند و برخي ديگر متشابهات.
اصل جامع در كلماتي مانند «حكم»، «حكمت»، «حكومت»و «محكم»، همان اتقان و استواري است و آيات محكم يعني آياتي كه در دلالت خود استحكام دارند و ابهام و ترديدي در دلالتشان وجود ندارد و اين آيات در دلالت بر معناي خاص يا صريح است و احتمال خلاف آن معناي صريح وجود ندارد و يا ظاهر، و معناي خلاف ظاهر، ملغي و بياعتبار است.
البتّه كلمهي «محكم»در برابر «مفصّل»نيز در قرآن آمده چنانكه ميفرمايد:
«الر كِتابٌ أُحْكِمَتْ آياتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ»[2] محكم در اين آيه به معناي بسيط و غير مفصّل است نه در مقابل متشابه.
سمت آيات محكم «اُميّت»و مادري است يعني همان گونه كه يك مادرْ كودك خود را تغذيه ميكند و او را ميپروراند تا روي پاي خود بايستد، آيات محكم نيز پرورش آيات متشابه را عهده دارند تا معناي متشابهات روشن شود و هيچ ابهامي در آن باقي نماند
و لذا ميفرمايد: «مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ»آيات محكم مادر قرآن است.
كلمهي «امّ»در زبان عرب دربارهي «پرچم»نيز به كار رفته چون افراد سپاه، زير پرچم جمع ميشوند و اصولاً معيار شناختن سپاهي از سپاه ديگر پرچم آنهاست و با پراكنده شدن،
پرچم است كه آنها را جمع ميكند.
آيات محكم نيز مانند پرچمي است كه آيات متشابه، در زير آن در پرتو وحدت و هماهنگي و تجمع، خود را حفظ ميكنند.