▌ •,,•▌ شکوفایی بحث‏های کلامی در عصر امام صادق علیه السلام ▌ •,,•▌

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

از جمله مناظرات آن حضرت، مناظرات متعددی است که با ابوحنیفه پیشوای مذهب حنفی انجام داده است، و در همه آن‏ها بر او چیره شده، و ابوحنیفه در برابر مقام بلند علمی آن حضرت زبان به عجز و ناتوانی گشوده است. (23)

غرض امام از این مناظرات این بود که به ابوحنیفه و بلکه بالاتر به مردم مسلمان بفهماند کسی شایسته زعامت دینی و مقام پیشوایی بر مردم مسلمان است که بر تمام علوم اسلامی احاطه و بر اخبار غیبی نیز آگاهی داشته باشد. روشن است که چنین احاطه علمی و آگاهی‏های غیبی تنها اختصاص به کسانی دارد که از الهامات غیبی و افاضات خاص الهی برخوردار باشند، و چنین کسی در جهان، پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و ائمه اهل بیت او می‏باشند وبس.

از جمله کسان دیگری که امام جعفر صادق علیه السلام با آنان به بحث و مناظره نشسته است، گروهی از دانشمندان دهری مذهب مشهور به «زندیقان‏» یا «زنادقه‏» بوده‏اند. مهم‏ترین آن‏ها عبارت بودند از:
عبدالکریم بن ابی العوجاء، عبدالملک مصری، عبدالله بن مقفع، ابوشاکر دیصانی و تنی چند از طبیبان هندی در دربار عباسیان.
این افراد در بحث‏ها و مناظرات خود با امام پس از ساعت‏ها بحث و طرح پرسش‏هایی از محضر آن حضرت، جواب‏هایی مستدل و محکم دریافت می‏کردند، و در برابر عظمت علمی امام و منطق قوی او چاره‏ای جز تسلیم و تواضع نداشته‏اند. گرچه برخی از آن‏ها به خاطر عناد و لجاجتی که داشتند در برابر حق و حقیقت‏سرفرود نیاورده و مسلمان نشدند، ولی بسیاری از این گونه افراد در خلال بحث‏ها و مناظرات با امام وجدان خفته آن‏ها بیدار و راه حق را تشخیص می‏دادند وبه دست آن حضرت مسلمان می‏شدند; و حتی محمدبن مقلاص آن چنان مجذوب بیان امام علیه السلام و مقهور منطق قوی او شد که راه غلو را در پیش گرفت. (24)
در این‏جا یک نمونه از بحث و مناظره امام صادق علیه السلام را از کتاب اهلیلجه که توسط مفضل بن عمر روایت‏شده است می‏آوریم. در این بحث امام شیوه مجادله با شکاکان و کسانی که در آغاز راه معرفت‏بوده‏اند را نشان می‏دهد.
امام در این مناظره، این گونه سخن را آغاز کرده و می‏پرسد:
به من بگو آیا به همه سوی جهان رفته‏ای و به پایان آن رسیده‏ای؟ آیا به پایان همین آسمانی که دیده می‏شود پا نهاده‏ای، یا به عمق زمین فرو رفته‏ای و در سرزمین‏های گوناگون گردش کرده‏ای؟ چه می‏دانی شاید آنچه را رد می‏کنی، نتوانسته‏ای با حواس خود بیابی و دانشت‏بدان نرسیده است، و هرگاه از در انکار به در آمدی، و به وادی شک پا نهاده‏ای، امید است که سرانجام به معرفت (خدا) دست‏یابی! (25)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

5- نقش شاگردان امام صادق علیه السلام

یکی دیگر از عواملی که موجب شکوفایی علم کلام و سایر علوم اسلامی در عصر امام صادق علیه السلام شد، وجود شاگردان برجسته آن حضرت در این زمینه است. آن‏ها بخش مهمی از رسالت‏های علمی و فرهنگی امام صادق علیه السلام را بر دوش کشیدند، و به نشر آرا، افکار و نظریات مترقی و نوین آن حضرت در رشته‏های مختلف علوم و معارف اسلامی بویژه علم کلام پرداختند.

سیره پسندیده مردان بزرگ علم و اندیشه در نشر معارف بشری و انتقال آن به نسل‏های پس از خود علاوه بر تدوین و تصنیف کتب، تربیت‏شاگردان شایسته و اندیشمندان فرهیخته است.

حضرت امام جعفر صادق علیه السلام نیز به عنوان یکی از بزرگ‏ترین آموزگاران جامعه بشری و از برترین فرهیختگان علوم اسلامی در این جهت موفقیت‏شایانی داشته و به خاطر موقعیت استثنایی زمانی و با استفاده بهینه و شایسته از فرصت طلایی به دست آمده، توانست‏شاگردان بسیاری را تربیت کند.

مجموع شاگردانی که از خرمن وجود این شخصیت کم‏نظیر در رشته‏های گوناگون علوم اسلامی و انسانی بهره‏ها بردند، بنابر برخی از اخبار و روایات از چهار هزار نفر بیش‏تر است. (26)

از میان اصحاب و شاگردان امام صادق علیه السلام گروهی بودند که خود آن حضرت از آن‏ها به عنوان «متکلم‏» یاد کرده است. مانند هشام بن حکم، هشام بن سلام، حمران بن اعین، ابوجعفر احول معروف به مؤمن الطاق، و... (27) .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

6- ترجمه آثار حکما و متکلمان بزرگ یونانی

از عوامل دیگری که موجب شکوفایی علم کلام در زمان امام صادق علیه السلام شده است، ترجمه کتب و آثار علمی حکما و متکلمان بزرگ یونانی به زبان عربی است. د

ر محدوده جغرافیایی گسترده جهان اسلام و در میان مسلمانان، افراد فراوانی یافت می‏شدند که اهل فکر و مطالعه و تحقیق در آثار علما و حکمای مکاتب مختلف بودند و از چنان آزاد اندیشی در فراگیری علوم و معارف برخوردار بودند که فراتر از تحقیق و مطالعه در فرهنگ و عقاید سایر ملل و ادیان، به تعلیم و تدریس آثار علمی دیگر حکما و علمای مکاتب نیز همت گمارده بودند. این خود زمینه پیدایش «نهضت ترجمه‏» را فراهم کرد.

مورخان اسلامی در چگونگی رواج علوم و فنون یونان در جوامع آن روز و نیز چگونگی انتقال آن به جامعه اسلامی، چنین نوشته‏اند:

علوم و فلسفه در آتن توسط سقراط به افلاطون و ارسطو و سپس به دیگر حکمای بزرگ آن شهر تعلیم داده شد، و پس از مدتی تدریس و تعلیم آن در آتن به دیگر شهرها بویژه شهر اسکندریه در مصر منتقل گشت; و پس از آن در زمان خلیفه اموی «عمربن عبدالعزیز» از اسکندریه و مصر به دیگر شهرها و نقاط اسلامی بویژه به منطقه انطاکیه و نیز حران انتقال یافت.

یکی از کسانی که از او به عنوان نخستین مترجم این آثار یاد می‏شود خالدبن یزیدبن معاویه است. وی علاقه فراوانی به علم کیمیا داشته است. او به حکیم آل ابی سفیان شهرت داشت و مردی عالم و فاضل بود، و به علوم مختلف عنایت و عشق می‏ورزید.

خالدبن یزید فرمان داد تا گروهی از فیلسوفان یونان که در مصر ساکن بودند احضار شوند تا کتاب‏های کیمیا را از یونانی و قبطی به عربی ترجمه کنند. چنان که اشاره شد این نخستین بار بود که در جهان اسلام ترجمه کتاب از زبان یونانی به زبان عربی صورت گرفته است (28) ، و پس از آن، کار ترجمه چنان رونق یافت، که به نام «نهضت ترجمه‏» معروف شده است.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

علل فرعی رشد و شکوفایی علم کلام در عصر امام صادق علیه السلام

1. نقش عمربن عبدالعزیز

عمربن عبدالعزیز، که در میان خلفای اموی چهره نسبتا خوبی داشته و مورخان از او به نیکی یاد می‏کنند; در مدت کوتاه خلافتش (99- 101 ه)، به اصلاحات سیاسی - اجتماعی و برقراری عدالت و رعایت انصاف در میان مردم دست زد. وی از مظالم و جفا کاری‏های فزون از شمار بنی‏امیه نسبت‏به اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله تا حد زیادی کاست و اندکی از حقوق از دست رفته و پایمال شده آنان را احیا نمود. او فدک را نیز به اهل بیت علیهم السلام برگردانید بدین سبب توجه مسلمانان و علما را به خود جلب کرد، تا جایی که برخی زبان به ستایش او گشودند.

دانشمند بزرگ معتزلی «عمروبن عبید» در باره‏اش گفته است:
عمربن عبدالعزیز خلافت را بدون استحقاق تصاحب کرد، ولی چون عدالت‏به خرج داد سزاوار آن شد. (29)

او علاوه بر این که در جهت اصلاحات سیاسی - اجتماعی و آزادی‏های فردی گام‏هایی برداشت، در بعد فرهنگی و علمی هم اقداماتی نمود، از جمله این که نقل روایت از پیامبر صلی الله علیه و آله و کتابت آن را (که تا آن هنگام از سوی دیگر حکام بنی امیه ممنوع اعلام شده بود و به شدت از آن جلوگیری می‏شد) آزاد کرد (30) .

هم‏چنین به علما و فقها بویژه حضرت امام محمد باقر علیه السلام احترام و اکرام شایانی کرد. وی علاوه بر آن که خود شخصا با برخی از علما و گروه‏های مذهبی به مذاکرات علمی (بویژه کلامی - اعتقادی) می‏پرداخت‏برقراری جلسات علمی و مباحثات کلامی را هم آزاد اعلام کرد.

این اقدامات مترقی و خدا پسندانه او هم (بویژه آزاد گذاشتن نقل و کتابت‏حدیث) گامی مؤثر در جهت رشد و شکوفایی علوم اسلامی مخصوصا کلام محسوب می‏شود..

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

2-گسترش قلمرو جغرافیایی اسلام و ازدیاد مسلمانان،

گسترش قلمرو جغرافیایی اسلام و ازدیاد مسلمانانموجب شد تا مردم این سرزمین‏ها بویژه مردم سرزمین‏هایی مانند ایران، هند، چین و... که دارای فرهنگ و تمدن کهن و ریشه‏دار بودند، به اسلام گرایش پیدا کنند و همراه با پرسش‏ها، اطلاعات و آگاهی‏های زیادی وارد حوزه تمدن و فرهنگ اسلام کردند .

به طور طبیعی این گسترش حوزه جغرافیایی اسلام و ازیاد مسلمانان با آن ویژگی که اشاره شد، تلاقی فرهنگ‏ها، تبادل و تعامل دانش‏ها، برخورد دیدگاه‏ها و تضارب آرا را در زمینه‏های گوناگون علمی - فرهنگی از جمله در زمینه حکمت، کلام و اعتقادات به دنبال داشته است.

روشن است که این تلاقی فرهنگ‏ها و تضارب آرا و تعامل فکری، عامل مهمی در جهت رشد فرهنگی مسلمانان و شکوفایی و بالندگی علوم اسلامی بویژه علم کلام شده است. (31)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

3- ظهور اختلاقات مذهبی و پیدایش فرق اسلامی

گرچه ریشه عمده اختلافات مذهبی و پیدایش فرقه‏های اسلامی در یک نگرش تحلیلی و بررسی تاریخی، به اختلافات در برخی مسایل کلامی - اعتقادی بر می‏گردد که پیش‏تر اشاره شد، ولی در رویکردی دیگر به وقایع تاریخی - اسلامی و بررسی آن، به تاثیر گذاری عاملی دیگر (هر چند کم رنگ‏تر و ضعیف‏تر از عامل کلامی - اعتقادی) به نام عامل فقهی و اختلاف در فتاوای فقهی فقهای بزرگ مذاهب اسلامی پی می‏بریم.

ریشه بسیاری از اختلافات مذهبی به اختلاف فقهای بویژه فقها مذاهب چهارگانه اهل سنت (حنفی، شافعی، مالکی، و حنبلی) و برخی فرق دیگر بر می‏گردد. یعنی تعدد آرای فقهی فقها زمینه‏ای شد، برای تعدد آرای کلامی و اعتقادی; زیرا آنان برای اثبات حقانیت آرای فقهی خویش و انطباق آن با موازین شرع درصدد یافتن مبانی کلامی اجتهاد بر آمدند و به توجیه عقلانی دیدگاه‏های فقهی خویش پرداختند.

مؤید گفتار ما این است که مذاهب مهم اسلامی در دوران امام صادق علیه السلام شکل گرفته است و گفتیم که این دوران، دوران تضارب آرا و مواجه شدن علما و فقها با پرسش‏ها و شبهات عدیده‏ای در زمینه‏های مختلف دینی و مذهبی بوده است که بخش مهمی از آن‏ها به پرسش‏ها و شبهات فقهی و مسایل فرعی و عملی اسلام بر می‏گردد.

همان طور که اشاره شد پاسخ به این‏گونه پرسش‏ها و شبهات فقهی نیز در بسیاری از موارد (بویژه آن گاه که از فلسفه احکام پرسیده شود) نیازمند مبانی کلامی و توجیه عقلانی است. این خود زمینه رشد و باروری مسایل کلامی را فراهم کرده و عامل رونق یافتن آن شده است. (32)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

4- ظهور زنادقه و دهری مذهبان در عصر امام صادق علیه السلام

چنان که گذشت عصر امام صادق علیه السلام مصادف شد با پیدایش و رشد دهری مذهبی و الحادگرایی که در اصطلاح تاریخی - روایی به آن‏ها «زندیقان‏» یا «زنادقه‏» گویند.

دو علت عمده رشد و رواج فزاینده دهری مذهبی پیش‏تر بیان شد.
در بررسی علل ظهور و رشد فزاینده دهری مذهبان و زنادقه در عصر امام باقر و امام صادق علیهما السلام نباید از دو عامل قابل توجه غفلت کرد:

یکی ترجمه آثار حکما، فیلسوفان و متکلمان یونانی بود. بسیاری از این کتاب‏های ترجمه شده یا مستقیما در جهت نفی عقاید درست دینی بوده و یا به خاطر پیچیدگی و غموض برخی مسایل فلسفی، سوء برداشت و کج فهمی‏هایی را همراه داشته است، که در هر صورت زمینه‏ای برای انحراف از عقاید درست دینی و الحادگرایی فراهم کرده بود.

دیگری، نقش منفی و ضد دینی حکام بنی‏امیه و عملکرد سوء آن‏ها بود که باعث دامن زدن به دنیاگرایی و الحاد شد، تا جایی که برخی از این دانشمندان زندیقی مذهب و یا مسیحی در دربار معاویه از منزلت و اعتبار برخوردار بوده و آزادانه به ترویج عقاید خود می‏پرداختند.

وجود این‏گونه افراد در جامعه اسلامی آن روز بویژه زندیق مسلکانی چون ابن ابی العوجاء، عبدالله‏بن مقفع، ابوشاکر دیصانی، عبدالملک مصری و... و بیان ناقص و تحریف شده اسلام توسط بنی‏امیه زمینه انحراف در عقیده و عمل را برای عموم مسلمانان فراهم کرده بود.

این‏ها موجب شد تا دانشمندان بزرگ اسلامی و امام باقر و امام صادق علیهما السلام به تشریح و تبیین مبانی دینی - اسلامی پرداخته و به شبهات و پرسش‏های منکران و زندیقان پاسخ منطقی و مستدل دهند. (33)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

پی نوشت ها:
1) راز این نام‏گذاری روشن است; زیرا اعتقادات زیر بنای فکری - عقیدتی انسان را تشکیل می‏دهد، و در سایه اصول فکری و اعتقادی درست است که اعمال آدمی ارزش و اعتبار می‏یابد و زمینه کمال و رشد و تعالی انسان را فراهم می‏کند. از این رو، به موازات احکام عملی که به آن «فقه اصغر» می‏گویند، اصول و معارف اعتقادی را «فقه اکبر» می‏نامند.
2) ر.ک: شوراق الالهام، ملاعبدالرزاق فیاض لاهیجی، ج 1، صص 4 و 12، انتشارات مهدوی، اصفهان ; شرح مقاصد، سعدالدین تفتازانی، ج 1، صص 165- 166، انتشارات شریف رضی، قم.
3) بحث جبر و اختیار که در بردارنده بحث قضا و قدر نیز می‏باشد - زیرا از آن جهت که به انسان مربوط است «جبر واختیار» معنا می‏شود و از آن جهت که به خدا بر می‏گردد «قضا وقدر الهی‏» نامیده می‏شود - موجب پیدایش بحث پیرامون مساله عدل نیز شده است; زیرا میان جبر و ظلم از یک سو و اختیار و عدل از سوی دیگر رابطه‏ای تنگاتنگ دیده می‏شود. ر.ک آشنایی با علوم اسلامی، شهید مطهری، ص 146، دفتر انتشارات اسلامی، قم.
4) اقتباس از گوهر مراد، عبدالرزاق لاهیجی، به تصحیح زین العابدین قربانی و جمعی دیگر، صص 44- 46، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی; آشنایی با علوم اسلامی، شهید مطهری، صص 144- 145.
5) ر.ک. شرح نهج‏البلاغه، ابن ابی الحدید (4 جلدی) ج 2، ص 129، چاپ بیروت، و آشنایی با علوم اسلامی، شهید مطهری، ص 174.
6) مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ابوالحسن اشعری - ترجمه محسن مؤیدی، ص 9، انتشارات امیرکبیر.
7) انعام (5) : آیه 57.
8) ر.ک. الفرق بین الفرق، ابومنصور عبدالقاهر بغدادی، صص 73- 74 و 81، دارالمعرفة، بیروت.
9) توجه شود، مراد از گناه کبیره، غیر از شرک به خدا است، زیرا در کافر بودن مشرک میان مسلمانان اختلافی نیست.
10) رک. آشنایی با علوم اسلامی، شهید مطهری، ص 144.
11) اقتباس از تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام، علی‏اصغر حلبی، صص 36- 37 و 72- 73 و 44- 45 و 83. و فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، جعفر سبحانی، ج 2، صص 12- 13 و 18- 19، انتشارات توحید، قم.
طرح یک پرسش و پاسخ آن ضروری است، و آن این که چرا شیعه هم مثل اهل سنت دارای مکتب کلامی مستقلی نبوده و نیست؟ پاسخش روشن است زیرا با وجود پیشوایان معصوم علیهم السلام و پاسخ‏گویی آنان به پرسش‏های عقیدتی، نیازی به چنین مکتب مستقلی نبود. اما پس از دوران ائمه علیهم السلام علما و متکلمان شیعی با الهام از سخنان بجا مانده از آنان مکتب‏کلامی شیعی را پایه‏ریزی کرده‏اند.
12) تقریبا در همان زمان که ابوالحسن اشعری در عراق به تاسیس مکتب کلامی اشعریه دست زد، ابومنصور محمدبن محمود حنفی سمرقندی (متوفای 333 ه ق) در ماوراء النهر مکتب کلامی «ماتریدیه‏» را پایه‏ریزی کرده است. تاریخ علم کلام، علی‏اصغر حلبی، ص 49.
13) ر.ک: سیره عملی اهل بیت علیهم السلام، سیدکاظم ارفع، ج 2، صص 51- 62، نشر مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی فیض کاشانی ; الامام الصادق و المذاهب الاربعة، اسد حیدر، ج‏1، صص 434- 440، مکتبة الامام امیرالمؤمنین علی علیه السلام، اصفهان.
14) تحف العقول عن آل الرسول، شیخ ابومحمدحسن بن علی بن حسین الحرانی، ص 297، مؤسسه نشر اسلامی مدرسین، قم.
15) ر.ک: زندگانی امام باقر علیه السلام، احمد حیدری، صص 150- 157، تهیه و نشر نمایندگی ولی فقیه در جهاد استان خراسان.
16) ما شیعیان و پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام بر این باوریم که همه ائمه کلامشان نور و طینتشان واحد و منصوب از جانب خدا و رسولش هستند و نیز وارث علوم پیامبران گذشته و پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله می‏باشند. از این رو، با این که هر کدام از آن‏ها به ویژگی‏هایی ممتاز گشته‏اند، ولی همگی از شخصیت الهی - انسانی و فضایل و کرامت‏های نفسانی و علم و ایمان یکسان برخوردار بوده‏اند، و رسالت‏های الهی خویش را به نحو احسن واکمل به انجام رسانده‏اند.
به عنوان مثال، اگر حضرت امام جعفر صادق علیه السلام به‏جای حضرت امام حسین علیه السلام و در عصر و زمان آن حضرت می‏زیست همان کاری را می‏کرد که امام حسین علیه السلام کرده است، یعنی دست‏به قیام خونین کربلا و نهضت عاشورا می‏زد، به عکس، اگر امام حسین علیه السلام نیز در شرایط زمانی و مکانی و موقعیت‏سیاسی امام‏صادق علیه السلام بسر می‏برد، همان شیوه‏اش را در نشر معارف اسلامی، و ایجاد تحول بنیادی علمی و فرهنگی به‏کار می‏برد.
17) ناگفته نماند اگر می‏بینیم امام صادق علیه السلام هم خود وارد معرکه دعوای سیاسی نمی‏شود، وهم دیگر علویان مبارز و انقلابی را از سرانجام کار و ناکامی در مبارزات خبر می‏دهد، برای این بود که شرایط سیاسی و اجتماعی را برای قیام مسلحانه مناسب نمی‏دید، گواه گفتار ما نپذیرفتن رهبری قیام ابومسلم خراسانی و دیگر هم‏رزمانش است. ر.ک. سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، صص 382- 390، نشر مؤسسه تعلیماتی و تحقیقاتی امام صادق علیه السلام، قم.
18) مناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص 248، چاپ قم.
19) ر.ک: صادق آل محمد صلی الله علیه و آله، محمود منشی، ص 133، مؤسسه انتشارات زمانه، چاپ اول.
20) ر.ک: مغز متفکر جهان شیعه، تهیه مرکز مطالعات اسلامی استراسبورگ، ترجمه ذبیح‏الله منصوری، صص 91- 107 سازمان انتشارات جاویدان، چاپ هشتم، مهرماه 1360. 3. البته گرچه این کتاب گوشه‏هایی از حقایق زندگی و شخصیت علمی امام صادق علیه السلام را بیان کرده است، ولی مطالب نادرست و باطل فراوانی نیز در آن یافت می‏شود. از این رو، کسانی که قصد مطالعه این کتاب را دارند باید به این مساله مهم توجه داشته باشند.
21) به نقل از کتاب امام جعفر صادق علیه السلام، عبدالحلیم جندی، ترجمه عباس جلالی، ص 238.
22) ر.ک: ارشاد شیخ مفید، صص 280- 281، چاپ مکتبة بصیرتی، قم; اصول کافی، ج 1، صص 74- 75، چاپ اسلامیه، تهران.
23) ر.ک: پرتوی از چهره درخشان امام صادق علیه السلام، به قلم چند دانشمند اسلامی، ترجمه محمدرضا انصاری، صص 56- 61، کانون انتشارات محمدی، تهران.
24) ر.ک: اصول کافی، ج 1، صص 119- 153، ترجمه و شرح محمدباقر کمره‏ای، نشر اسلامیه، تهران; پرتوی از چهره درخشان امام صادق علیه السلام، صص 80- 87.
25) امام جعفر صادق علیه السلام، عبدالحلیم جندی، ترجمه عباس جلالی، ص 315.
26) ر.ک: صفحاتی از زندگانی امام جعفر صادق علیه السلام، محمدحسین مظفر، ترجمه و نگارش سیدابراهیم سیدعلوی، ص 224، انتشارات رسالت قلم، تهران.
27) ر.ک: امام جعفر صادق علیه السلام، عبدالحلیم جندی، ترجمه عباس جلالی، ص 240; نشر سازمان تبلیغات اسلامی.
28) موسوعة الامام الصادق علیه السلام، سیدمحمدکاظم قزوینی، ج 2، صص 420- 421، مطبوعاتی سیدالشهداء قم.
یادآوری این نکته لازم است که برخی از متکلمان بزرگ مسیحی در دربار معاویه در شام به سر می‏بردند و از آزادی کامل در بیان عقاید خود برخوردار بودند; این‏ها نیز تا حدودی در انتقال فرهنگ یونان و اروپای آن زمان به جامعه اسلامی نقش داشتند. مانند یحیی دمشقی، سرجون بن منصور، اخطل، شاعر عرب زبان مشهور، غیلان دمشقی (قدری مذهب)، که در دمشق مذهب کلامی اعتزال را تبلیغ می‏کرد و با عمربن عبدالعزیز مباحثاتی نیز داشته است. ر.ک: تاریخ معتزله، محمدجعفر جعفری لنگرودی، صص 101- 102، نشر کتابخانه گنج دانش، تهران.
29) ر.ک. مروج الذهب و معادن الجوهر، ابوالحسن علی بن حسین مسعودی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج 2، ص 197، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران.
30) ر.ک. سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، صص 314- 325; امام جعفر صادق علیه السلام، ص 228.
31) آشنایی با علوم اسلامی، شهید مطهری، ص 145.
32) ر.ک. تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام، علی‏اصغر حلبی، صص 67- 71; مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، اسماعیل اشعری، ترجمه محسن مؤیدی بویژه صص 15- 17 و 40- 41 و 49، 69 و 150.
33) برگرفته از دانشنامه جهان اسلام، حرف «ب‏» جزوه چهارم، زیر نظر سیدمصطفی میرسلیم، صص 631- 632، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی; تاریخ معتزله، محمدجعفر جعفری لنگرودی، صص 101- 102.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

فهرست منابع
قرآن کریم
1- آشنایی با علوم اسلامی، شهید مطهری، دفتر انتشارات اسلامی، قم.
2- اصول کافی، ثقة‏الاسلام کلینی، چاپ تهران.
3- الارشاد، شیخ مفید، مکتبة بصیرتی، قم.
4- الامام الصادق علیه السلام و المذاهب الاربعة، اسد حیدر، مکتبة الامام امیرالمؤمنین علیه السلام، اصفهان.
5- الفرق بین الفرق، عبدالقاهر بغدادی، دارالمعرفة، بیروت.
6- امام جعفر صادق علیه السلام، عبدالحلیم جندی، نشر سازمان تبلیغات اسلامی.
7- الامام الصادق علیه السلام، ابوزهره، دارالفکر العربی، بیروت.
8- اعلام الوری باعلام الهدی، فضل بن حسن طبرسی، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت.
9- بحارالانوار، علامه مجلسی، چاپ تهران.
10- تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام، علی‏اصغر حلبی، انتشارات اساطیر.
11- تاریخ معتزله، محمدجعفر جعفری لنگرودی، نشر کتابخانه گنج دانش، تهران.
12- تحف العقول، ابومحمد حسن بن علی الحرانی، نشر اسلامی جامعه مدرسین، قم.
13- سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، نشر مؤسسه تعلیماتی و تحقیقاتی امام صادق علیه السلام.
14- سیره عملی اهل بیت علیهم السلام، سیدکاظم ارفع، نشر مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی فیض کاشانی.
15- شاگردان مکتب ائمه علیهم السلام، محمدعلی عالمی دامغانی، چاپخانه علمیه، قم.
16- شخصیت امام صادق علیه السلام، احمد مغنیه، انتشارات اردیبهشت، تهران.
17- شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید معتزلی، چاپ بیروت.
18- شرح المقاصد، سعدالدین تفتازانی، انتشارات شریف رضی، قم.
19- شوارق الالهام، ملاعبدالرزاق لاهیجی، انتشارات مهدوی، اصفهان.
20- صادق آل محمد صلی الله علیه و آله، محمود منشی، انتشارات زمانه.
21- صفحاتی از زندگانی امام جعفر صادق علیه السلام، محمدحسین مظفر، انتشارات رسالت، قم.
22- دانشنامه جهان اسلام، سیدمصطفی میرسلیم، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد.
23- زندگی امام باقر علیه السلام، احمد حیدری، نشر دفتر نمایندگی ولی فقیه در جهاد سازندگی خراسان.
24- فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، جعفر سبحانی، انتشارات توحید، قم.
25- گوهر مراد، ملاعبدالرزاق لاهیجی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
26- مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، اسماعیل اشعری، انتشارات امیرکبیر.
27- مروج الذهب و معادن الجوهر، علی‏بن حسین مسعودی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
28- معجم رجال الحدیث، سیدابوالقاسم خویی، نشر دارالزهراء، بیروت.
29- مغز متفکر جهان شیعه، انتشارات جاویدان.
30- مناقب ابن شهر آشوب، چاپ قم.
31- موسوعة الامام الصادق علیه السلام، سیدمحمدکاظم قزوینی، مطبوعاتی سیدالشهداء، قم.
32- پرتوی از چهره درخشان امام صادق علیه السلام، ترجمه محمدرضا انصاری، کانون انتشارات محمدی، تهران.
منبع: فصلنامه حوزه