۩ |*|*|*| ۩ قواعد فهم قرآن کریم ۩ |*|*|*| ۩

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

4- در نظر گرفتن مبانى تفسير قرآن

مسائل متعددى وجود دارد كه هر گونه موضع ‏گيرى مثبت‏يا منفى و پذيرش يا عدم پذيرش آن‏ها در تفسير آيات مؤثر واقع مى‏ شود; مانند: اعجاز قرآن، مطابق با واقع بودن بيانات قرآنى، جامعيت قرآن و مصونيت قرآن از تحريف. مفسر بايد اين مسائل را به نحو صحيح و دقيق فراگيرد، در تفسير خود، آنها را مبنا قرار دهد وبرداشت‏هاى تفسيرى خود را با آن‏ها محك بزند. برداشتى كه لازمه آن عدم اعجاز قرآن يا تحريف قرآن باشد، بى ‏شك برداشتى نادرست است.

چنانچه ميزان گستردگى قلمرو قرآن كه در بحث جامعيت قرآن مطرح مى‏شود و مطابقت‏ بيانات قرآن با واقع، به مفسر نشان مى‏ دهد كه آيات قرآن را چگونه تفسير كند. به‏ عنوان مثال، اينكه آيات ناظر به پديده‏ هاى اين‏ جهانى و زندگى دنيوى انسان و نيز آيات ناظر به مسائل علمى را چگونه تفسير كند و چه مفاهيمى از آن‏ها برداشت نمايد.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

5- در نظر گرفتن قواعد علم اصول و منطق

همان‏گونه كه قبلا گفته شد، در قرآن كريم، آيات ناظر به يكديگرند. در مجموع قرآن، آيات محكم و متشابه، عام و خاص، مطلق و مقيد، ناسخ و منسوخ، ظاهر و صريح و... وجود دارد و مفاهيم و معانى قرآن كريم بعضى از منطوق لفظ و بعضى از مفهوم آن به‏دست مى‏ آيد.

براى تطبيق و مقايسه صحيح اين آيات، بايد ويژگى هريك را بشناسيم، چگونگى ارائه و مقايسه آن‏ها با يكديگر را بيابيم و ضابطه تقدم و تاخر هر يك و نوع تاثيرى را كه هر يك بر ديگرى مى ‏گذارد، به‏ دست آوريم.

بخشى از علم اصول متكفل بحث درباره اين امور مى‏باشد. بنابراين، بر مفسر قرآن لازم است كه با اين ضوابط و قواعد آشنا باشد تا توانايى برداشت و فهم صحيح از آيات را پيدا نمايد، چنانچه وجود براهين عقلى و مجادلات كلامى در خلال آيات قرآن آشنايى و تسلط بر علم منطق و قواعد منطقى را به منظور كشف مدلول آيات لازم دارد.

قاعده جرى و اطباق در آيات اگرچه در نظر داشتن شان نزول آيات هنگام برداشت از قرآن نكته‏اى ضرورى است. اما اين بدان معنا نيست كه مدلول و معناى آيه را در چهارچوب آن منحصر سازيم; زيرا در عين اينكه قرآن كلامى است كه در زمان و شرايط خاص و به ملاحظه حوادثى مشخص نازل شده، اما همان‏گونه كه قبلا بيان شد، اين كتاب حياتى جاويد رسالتى جهانى برعهده دارد. بنابراين، نمى‏توان معانى آن را به زمان نزول محصور كرد، بلكه بايد به زمان‏ها و مكان‏هاى ديگر گسترش داد; زيرا قرآن مانند امثال، اختصاص به مورد خود ندارد، بلكه بر هر مصداقى كه با مورد نزول از حيث ملاك متحد باشد، جريان مى ‏يابد.

در اين ‏باره ، مرحوم علامه طباطبائى مى‏ فرمايد: «اگر در شان نزول آيات، رواياتى آمده است، نبايد حكم آيه را مخصوص آن واقعه بدانيم تا پس از انقضاى واقعه و از بين رفتن آن حكم، آيه نيز ساقط شود; زيرا بيان آيه عام است و علت آن را مطلق مى‏كند. پس اگر در حق افرادى از مؤمنان مدحى مى‏ كند و يا نسبت‏به غير مؤمنان مذمتى مى ‏نمايد، مدح و ذم خود را به صفاتى از آن‏ها تعليل كرده و نبايد حكم را منحصر به آن‏ها دانست، بلكه هر كه داراى آن اوصاف باشد مشمول حكم آيه مى ‏گردد.»

از اين ويژگى آيات يعنى قابليت انطباق بر مصاديق متعدد در همه زمان‏ها و مكان‏ها به «جرى و اطباق‏» تعبير مى‏ شود. البته اين تعبير - همان‏گونه كه مرحوم علامه طباطبائى مى‏ گويند - متخذ از بيانات معصومان است عليهم ‏السلام «جرى اصطلاحى است كه از كلمات ائمه اهل‏ البيت عليهم‏ السلام گرفته شده است; مثلا، در تفسير عياشى از فضيل بن سيار روايت‏شده كه گفت: من از امام باقرعليه‏ السلام درباره اين روايت پرسيدم كه فرموده‏ اند: هيچ آيه‏ اى در قرآن نيست، مگر اينكه ظاهرى دارد و باطنى، فرمود: ظاهر قرآن تنزيل آن و باطنش تاويل آن است. بعضى از تاويل‏هاى آن گذشته وبعضى هنوز نيامده است. هر وقت چيزى از آن تاويل‏ ها آمد، مصداقى از آن است.»

از اين‏جا، روشن مى ‏گردد كه آنچه در بعضى از روايات به ‏عنوان تفسير آيه آمده و آيه را بر معناى شخصى يا اشخاصى منطبق ساخته است، از باب جرى و اطباق و بيان مصداق است، نه از باب انحصار.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

6- تعارض قواعد

تعارض، تقابل و تنافى ادله است، به شكلى كه يكى بر اثبات موضوعى دلالت نمايد و ديگرى بر نفى آن، و جمع بين آن‏ها ممكن نباشد.پس اگر مغايرت بين ادله به گونه‏ اى باشد كه جمع آن‏ها ممكن باشد، ديگر به آن تعارض نمى‏ گويند; مثلا، در تفسير آيه كريمه «اهدنا الصراط المستقيم‏» آمده كه مراد از آن قرآن، اسلام، طريق عبوديت و اطاعت‏ خدا و رسول او صلى الله عليه وآله‏ است.

اين معانى مغايرتى با هم ندارند; زيرا اسلام همان طريق قرآن و هر دو همان عبوديت و هرسه همان اطاعت از خدا و رسول الله ‏صلى الله عليه وآله است. چنانچه قواعد مذكور با هم تعارض داشته باشند، از سه فرض خارج نيستند: يا هر دو قطعى ‏اند يا يكى قطعى و ديگرى ظنى است. فرض اول هيچ‏گاه مصداق خارجى نمى‏ يابد; يعنى، موردى پيدا نمى ‏شود كه دو دليل قطعى با هم تعارض پيدا نمايند; زيرا دو دليل قطعى متعارض، هر يك مدعى است كه به‏ طور قطع و يقين، از واقع خبر مى‏ دهد، در حالى كه در متن واقع، تنها يكى از دو متعارض امكان تحقق دارد; زيرا تحقق هر دو مستلزم اجتماع نقیضين يا ضدين است كه به بداهت عقل باطل است. پس هيچ‏گاه اجتماع دو دليل متعارض قطعى ممكن نيست، بلكه قطعا يكى كاذب است.

در فرض دوم، دليل ظن كنار گذاشته مى‏شود و دليل قطعى اخذ مى‏ گردد.و در فرض سوم، بايد ديد مرحجات كدام بيش‏تر است. (در علم اصول، توضيحات لازم در اين باب آمده است.) در صورت رجحان يافتن هر يك، نتيجه آن تنها ترجيح مقتضاى آن است، به تعين يافتن مدلول آن.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

ضابطه كلى تفسير

در مقام فهم و برداشت از قرآن، در صورتى كه آيه معنا و مفهوم بين و صريحى داشته باشد، آن‏را اخذ مى‏ نماييم; مثل آيه كريمه «اقيموا الصلاة و آتو الزكاة‏» (بقره:43); نماز را به پا داريد و زكات بپردازيد.يا آيه كريمه «ولاتقربوا الزنا» (اسراء:32); به زنا نزديك نشويد.

چنانچه مفهوم آيه ظاهر باشد، نه صريح، اگر دليل قطعى (چه عقلى و چه نقلى متواتر) بر آن معنا دلالت نمايد، اخذ آن واجب است و اگر دليل قطعى منافى با آن باشد، ظاهر آيه را تاويل مى‏ ناييم.

اما اگر دليل ظنى مطابق و موافق با ظاهر آيه بود (چه دليل عقلى و چه نقل واحد) - هرچند خبر صحيح باشد - تنها موجب ترجيح معناى ظاهر گرديده، اما سبب تعين آن نيست، «اگرچه در فقه، اخذ به خبر واحد لازم و عمل بر اساس آن واجب است، اما در تفسير چنين نيست.» (15) اگر با ظاهر آيه مخالف باشد، دليل ظنى كنار گذاشته مى‏ شود.

اما آيات متشابه قرآن بايد به محكمات ارجاع داده شوند و تفسير گردند; زيرا متشابه آيه ‏اى است كه استقلال در اقاده مدلول خود نداشته باشد و به واسطه رد به سوى محكمات روشن خواهد شد، نه اينكه هيچ راهى براى فهم مدلول آن در دست‏رس نباشد. (16)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

پى‏ نوشت‏ها
1- « كتاب انزلناه اليك مبارك ليدبروا آياته و ليتذكر اولواالالباب‏» (ص:29)
2-«وان كنتم فى ريب مما نزلنا على عبدنا فاتوا بسورة من مثله و ادعوا شهداءكم من دون الله ان كنتم صادقين‏» (بقره:23)
3- جلال الدين سيوطى، الاتقان، ج 2، ص 128
4- علم بديع هرچند به جنبه‏هاى زيباسازى ظاهرى آيات نظر دارد، ولى آگاهى از آن سبب مى‏شود تا مفسر در فهم آيات، به توجيه‏تراشى مبتلا نشود و بداند كه گاهى اختلاف در تعابير ممكن است‏براى زيباسازى جنبه لفظى آيات باشد و از سوى ديگر، بدون دليل، تفاوت‏ها و تغيير لحن‏ها و بيان‏ها را حمل بر تفنن در عبارت نكند.
5- جلال الدين سيوطى، همان، ج 2، ص 128
6- محمدحسين بهشتى، روش برداشت از قرآن، نشر هادى، ص 15
7- سيد محمدحسين طباطبائى، قرآن در اسلام، ص 32
8- جلال الدين سيوطى، همان ، ج 2، ص‏1197
9- الشيخ خالد عبداالرحمن العك، اصول التفسير و قواعده، ص 32
10- محمدحسين ذهبى، التفسير و المفسرون، ج 1، ص‏47
11- الشيخ خالد عبدالرحمن العك،همان ص 32
12- جلال الدين سيوطى، همان، ج 2، ص 192
13- محمدحسين بهشتى، همان، ص 35/ سيدمحمد حسين طباطبايى، همان، ص 101 تفسيرابن كثير، ج 1، ص‏3
14- مقدمه ابن‏الصلاح، ص 24 به نقل از كامل موسى، كيف نفهم القرآن، ص 194-195
15- سيد محمدحسين طباطبايى، همان، ص 101،/ محمدحسين بهشتى، همان ص 38
16- محمدحسين طباطبايى، همان، ص 52
نویسنده : حبيب الله زارعى
منبع : مرکز فرهنگ معارف قرآن