تقسیم خط کوفی شرقی از نظر تزئینات :
خط کوفی بهویژه آنچه که در شرق سرزمینهای اسلامی وبیش از همه در ایران و آسیای مرکزی رواج داشته از نظر تزپیناتی که یافته بسیارمتنوع و متفاوت است. با این وجود آن را میتوان به سه گروه کلی تقسیم کرد:
کوفی ساده (محرر):
خط کوفی ساده یا تحریری همان شیوه قدیمی است که در سدههای اولیه اسلامی بهویژه در دوره امویان بیشتربرای کتابت قرآن بهکار میرفتهاست هرچند مواردی از کاربرد تزپینی این خط نیز بهچشممیخورد و نمونههایی از آن را میتوان بر روی مسکوکات اموی و یا در کتیبه مسجدابن طولون در شهر قاهره متعلق به نیمه دوم سده سوم هجری دید.
کوفی ساده یا محرر رابه دو شیوه تقسیم کردهاند: کوفی تزئینی:
خط کوفی تزیینی بر خلاف نوع ساده و تحریری که تابع اصول و قواعد معینی در نگارش حروف میباشد، هیچ قاعده مشخصی ندارد و کاربرد تزئینی بهکلی شکل حروف را دستخوش تغییر میکند.
مشکل اساسی کوفی تزئینی در تمامی شعبات فراوانش، خواندن آن است. که به سبب افراط در جنبه تزیینی، این خط پیچیده و مشکل خوان شدهاست تا جایی که حتی برای قرینهسازی و ایجاد فضای مطلوب تزئینی، در شکل حروف تصرف کرده و به نقاشی و رسامی متوسل شدهاند، گاه حروف درمیان انبوهی از شاخ و برگ و گل و یا تزیینات هندسی قرار میگیرد چنان که در نظراول نوشته به صورت تودهای از گل و گیاه جلوه میکند. این خط دارای انواع گوناگونی است که برخی از آنها عبارتند از:
این شیوه تزییناتی ابتدایی و کم کار دارد. در این روش سر یا انتهای حرکات عمودی و برخی حروف مانند«ن» و «و» مانند شاخههای درختان، شاخه شاخه شدهاست. قدیمیترین نمونه این خط در مسجدنایین قابل مشاهدهاست. در این شیوه فضای خالیبین حروف و کلمات با شاخهها و برگها پر میشود. معروفترین شکل این نوع خط کوفی تزئینی با گل و بوتههای برگدار تزیین یافتهاند. شاید زیباترین نمونه کوفی تزپینی مورق کتیبههای مسجد سلطان حسندر قاهره باشد. در این خط حروف و کلمات با گل و برگ شبیه به تذهیب زینت داده میشود در حقیقت در همان نیمه دوم قرن سوم هجری، کوفی با نقوش اسلیمی مخطوط شد و با خطوط اولیه تفاوت پیداکرد این تحول در قرن پنجم هجری به حد نهایی خود رسید. در این شیوه علاوه برتزیین فواصل بین حروف و کلمات با گل و شاخ و برگ گیاهان، خود کلمات و حروف نیزتزیین میشوند.
- معشق (درهم پیچیده یا گرهدار)
در این شیوه افزون برگل و برگ در لابهلای خطوط حروف عمودی بسیار بلند کشیده میشوند و بر دربالا با هم گره خورده ترکیبی شبیه به نقوش هندسی اسلامی پدید میآورند. به این شیوه متعقد یاگرهدار نیز میگویند.
در این شیوه جنبه تزیینی به طور کامل بر خط غلبه دارد و شکل هندسی حروف و تزئینات نقاشی شده درهمآمیخته شده و هم در خط و هم در فاصله بین نوشتهها و به اصطلاح زمینه حروف، تزیینات و یا گرههایمتنوع و پُرکاری به چشم میخورد. انبوه تزئینات آمیخته با خط موجب دیرخوانی و سختخوانی خط کوفی موشح میگردد. نمونه کامل خط کوفی موشح در داخل آرامگاه پیرعلمدار در دامغان مربوط به اوایل سده پنجم هجری میتوان دید.