مفهوم کنز از دیدگاه علم اقتصاد و اندیشمندان اسلامی

[*~* مهسا *~*]

2- پول در اقتصاد، به اعم از سکه و اسکناس و اعتبارات جاری اطلاق می شود. بر این اساس، اگر کسی به انگیزه بورس بازی، پولی را به شکل مبلغی در حساب جاری خود نگهداری کند، کنز محسوب می شود.
3- در تحقق کنز به مفهوم اقتصادی آن، مبلغ یا مدت خاصی معتبر نیست. اگر پولی را به مبلغ کمتر از حد نصاب زکات (20 مثقال شرعی طلا یا 105 مثقال معمولی نقره) و به انگیزه بورس بازی یک ماه نگهدارد، از دیدگاه اقتصادی کنز محسوب می شود. مقایسه مفهوم کنز در اقتصاد با مفهوم کنز از دیدگاه اقتصاددانان اسلامی

[*~* مهسا *~*]

شوقی احمد دنیانی (ص 422) می گوید: کنز در مفهوم اقتصادی آن، حبس نمودن پول از گردش و تداول است و به بیان واضح تر، کنار گذاشتن جزیی از درآمد و عدم صرف آن در مصرف با عدم نیت سرمایه گذاری آن در آینده و تحویل آن به سرمایه های فیزیکی است. اما از دیدگاه اسلامی و شرعی بین علما اختلاف زیادی وجود دارد. ولی قول صحیحی که با اصول اسلام سازگار است این است که این اصطلاح اسلامی بر مالی اطلاق می شود که زکات آن و حقوق متعددی که به مال تعلق می گیرد پرداخت نشود.

[*~* مهسا *~*]

بر این اساس، کنز در اقتصاد، از نظر مفهومی، با کنز از دیدگاه اسلامی بکلی متفاوت است. امیرة عبداللطیف مشهورة (ص 11) معتقد است که کنز کردن از دیدگاه اسلامی، حبس مال و عدم پرداخت حقوق آن مال است. این حقوق، شامل پرداخت زکات، نفقه واجب، سرمایه گذاری و رشد دادن مال جهت تحقق مصالح عمومی جامعه می شود. وی می افزاید که حکمت حرمت کنز، این است که احتکار مال و اختصاص آن به برخی افراد تحقق نیابد، تا با تبادل و تداول آن مصلحت کل جامعه تأمین شود. (همان، ص 215) او مفهوم اقتصادی کنز را نگهداری پس اندازها به صورت موجودی نقدی عاطل و بیکار بیان کرده و می گوید: کنز در اقتصاد به افزایش رجحان نقدینگی شناخته می شود. (همان) وی سپس در مقام تحلیل آثار کنز در اقتصاد، این دو مفهوم را یکسان تلقی می کند.

[*~* مهسا *~*]

نعمت عبداللطیف مشهور (صص 256-244) نیز، پس از ذکر اختلاف علمای اسلام در مفهوم کنز می گوید: همه آراء بر ضرورت اجتناب از کنز اتفاق دارند و کمترین درجه اجتناب از کنز پرداخت زکات واجب از آن است. وی سپس در مقام تحلیل آثار کنز بر فعالیتهای اقتصادی، مفهوم کنز در اقتصاد و از دیدگاه اسلام را یکسان تلقی کرده و طی بحث مفصل، فلسفه تشریع زکات را مبارزه با کنز نمودن اموال ذکر می کند.

[*~* مهسا *~*]

یونس رفیق المصری (ص 137) می گوید: از اقوال علمای اسلام درباره کنز چنین استفاده می شود که کنز، مال جمع شده یا حبس شده (مالی که از دست به دست شدن و گردش اقتصاد خارج شده) است و در مفهوم آن معنای دفن کردن و مخفی نمودن وجود دارد. وی که معتقد است، کنز در اسلام شامل پول و غیر پول از اموال نیز می شود، پس از بیان این که در بین علمای اسلام درباره کنز، دو نظر اساسی وجود دارد، می گوید: نظر دوم بانظر اقتصاد دانان نزدیک است و نظر دوم را چنین تقریر می کند: کنز مالی است که زکات آن پرداخت نشده و انتظار خرج شدن در طریق مصرف یا سرمایه گذاری یا خیرات را نمی کشد. (رفیق یونس المصری: ص 137)

[*~* مهسا *~*]

به بیان دیگر کسی که مازاد بر مصرفش مالی را جمع می کند و زکات و حقوق مالی آن را پرداخت نمی کند و آن را برای مصرف مؤجل (مشروع) وضعیت پس انداز مشروع به کار نمی برد، با توجه به امکان قرار دادن آن در حسابهای جاری (تحت تقاضا)، و آن را در سرمایه گذاریهای مشروع و مصالح عامّه و خیریه به کار نمی برد، مرتکب گناه کنز شده است. (همان: صص 138-139)
به نظر می رسد، این تعریف از کنز با دیدگاه اقتصاددانان تفاوت اساسی دارد، زیرا بر اساس این تعریف، پولی که صرف مصرف، سرمایه گذاری یا خیرات نمی شود، اگر زکات آن پرداخت نشود، کنز نیست، در حالی که اقتصاددانان بنابر یک اصطلاح آن را کنز می شمارند و بنابر اصطلاح دیگر (اصطلاح کینز) اگر به انگیزه بورس بازی نگهداری شود کنز است.

[*~* مهسا *~*]

شهید صدر (ره) (صص 355-346) نیز، کنز در آیه شریفه را، بر خارج کردن پول از گردش اقتصادی و افزودن آن بر ثروت بدون پرداخت زکات آن اطلاق می کنند. ایشان پس از بحث مفصلی درباره فرق بین معاملات پایاپای و مبادلاتی که بر اساس پول انجام می شود، به این نتیجه می رسند که در معاملات پایاپای بین خرید و فروش هیچ فاصله ای نیست؛ ولی در مبادلات پولی بین فروش و خرید فاصله می افتد و این خود موجب می شود که هدف جدیدی برای مبادلات مطرح شود. در عصری که مبادلات پایاپای صورت می گرفت، فروش کالا با هدف خرید کالای مورد نیاز انجام می شد؛ ولی در عصر مبادلات پولی این امکان فراهم می شود، که فروش به هدف دستیابی به پولی انجام شود، که وکیل عام کالاهاست. انگیزه های کنز پول از همین جا نشأت می گیرد. فروشنده، که پیش از این کالای خود را برای خرید کالای مورد نیازش می فروخت، اکنون آن را به هدف رسیدن به پول و ذخیره کردن آن و افزودن آن به ثروت خود می فروشد و بدین ترتیب معاملات که نقش واسطه بین تولید و مصرف را باز می کردند، اکنون نقش واسطه بین تولید و پس انداز را بازی می کنند و تولید و فروش به هدف کنز کردن پول و رشد ثروت انجام می شود نه به هدف رفع نیازهای مردم.

[*~* مهسا *~*]

ایشان سپس می گوید: اسلام برای جلوگیری از این انحراف بزرگ، از طریق تشریع زکات بر پول، کنز پول را منع کرده است و برای اثبات این مطلب به آیات 34 و 35 سوره توبه استناد می کنند. (صص 346-355)
از کلمات ایشان چنین استفاده می شود، که کنز در آیه شریفه به مفهوم ذخیره کردن پول و خارج کردن آن از گردش معاملات و افزودن آن بر ثروت است. این مفهوم از کنز، به مفهوم کنز از دیدگاه اقتصاددانان نزدیک است. تحلیل ایشان، از آثار این پدیده نیز شبیه تحلیل اقتصاددانان است؛ ولی به نظر می رسد تشریع زکات بر پول با توجه به شرائطی همچون نصاب زکات و گذشت یک سال، نمی تواند در وضعیت امروزین از آنچه که در اقتصاد به آن کنز گفته می شود، جلوگیری کند. امروزه نگهداری پول به انگیزه بورس بازی، هیچ گاه یک سال طول نمی کشد تا متعلق زکات واقع شود. همچنین اگر کمتر از حد نصاب به انگیزه بورس بازی پول نگهداری شود زکات به آن تعلق نمی گیرد. افزون بر این، اصل تعلق زکات به پولهای امروزین محل بحث است و اکثر فقهای شیعه پولهای کاغذی و اعتباری را متعلق زکات نمی دانند؛ اگر چه در بین فقهای اهل تسنن این فتوا رایج است.

[*~* مهسا *~*]

«و آنان که سیم و زر می اندوزند و آن را در راه خدا انفاق نمی کنند، به عذابی دردناک نویدشان ده. »
کنز در لغت عرب به مفهوم جمع کردن و ذخیره کردن است. فیومی در مصباح المنیر (ماده کنز) کنز کردن مال را به معنای جمع کردن مال و ذخیره کردن آن دانسته است. مؤلف مجمع البحرین می گوید:
اصل کنز، مالی است که برای مدتی دفن شده و بر آن افزوده می شود. وی پس از چند سطر می افزاید: کنز مال به معنای جمع و ذخیره کردن مال است. در لسان العرب نیز آمده است: کنز، اسم مالی است که در ظرفی نگهداری می شود و به ظرف آن نیز کنز گفته می شود و گفته شده که کنز، مالی است که دفن شده است. شُمَّر می گوید: به هر چیز کثیری را که جمع آوری شده و در جمع آوری آن رقابت می شود، عرب کنز می گوید.

[*~* مهسا *~*]

بطور کلی از تتبع در کتب لغت چنین استفاده می شود که در مفهوم کنز دو ویژگی معتبر است؛ یکی جمع آوری کردن و افزودن بر مال و دیگری ذخیره کردن و نگه داشتن آن. حکم حرمت کنز در بین فقها، کمتر مورد بحث قرار گرفته، ولی مفسرین به تناسب بحث درباره دو آیه کریمه پیشین، به آن پرداخته اند. مفسرین در تفسیر مفهوم کنز که در آیه تحریم شده، اختلاف نظر دارند. منشأ این اختلاف نیز روایات متفاوتی است که در این باره وجود دارد