مفهوم کنز از دیدگاه علم اقتصاد و اندیشمندان اسلامی

[*~* مهسا *~*]

منابع مقاله:
فصلنامه نامه مفید، شماره 35، میرمعزی، سید حسین (1)؛

تاریخ دریافت: 27/8/81تاریخ تأیید: 16/1/82
چکیده:
در این مقاله پس از تبیین مفهوم کنز از دیدگاه اقتصاددانان و از دیدگاه مفسران و اندیشمندان اسلامی و نیز با بررسی آیات و روایات وارده در این موضوع، اثبات شده است که آنچه تحت عنوان کنز در اسلام تحریر شده، جمع آوری ثروت مازاد بر نیاز و بدون پرداخت حقوق الهی متعلق به آن می باشد وصرف خارج کردن پول از جریان گردش حرام نیست و نتیجه گرفتیم که نگهداری پول به انگیزه بورس بازی (با فرض جواز بورس بازی در چارچوب قوانین شرع) حرام نیست. در خاتمه نیز یادآور شدیم که با وجود تحریم بهره در اقتصاد اسلامی بدلیل آنکه نگهداری پول دارای هزینه فرصت است شرائطی را می توان تصور کرد که در آن تقاضای پول به انگیزه بورس بازی عملاً محقق گردد.

[*~* مهسا *~*]

واژگان کلیدی: کنز، پول، بورس بازی 1 مقدمه
یکی از ویژگیهای پول، این است که می تواند، ارزش را در خود ذخیره و از زمانی به زمان دیگر منتقل نماید. این ویژگی برای پول، در جامعه دو کارکرد را بدنبال دارد:
1- تسهیل مبادلات: پول مبادله گران را قادر می سازد، وقت مناسب را برای مبادله خود برگزینند. برای مثال کسی که یک ماه دیگر نیازمند خرید برنج است می تواند پول را نگه داشته و یک ماه دیگر خرید کند. اگر پول نتواند ارزش را از زمانی به زمان دیگر انتقال دهد، نمی تواند نقش واسطه در مبادله را بازی کند، در نتیجه قادر نخواهد بود مبادلات را تسهیل کند.

[*~* مهسا *~*]

2- ایفاء نقش دارایی: این ویژگی در پول موجب می شود، که مردم بتوانند در صورت لزوم ثروت خود را به شکل پول نگهداری کنند. در این کارکرد، پول به عنوان یک دارایی به کار می رود، نه به عنوان واسطه در مبادلات.
در اقتصاد غرب، اقتصاددانان قبل از کینز به نقش پول به عنوان یک دارایی تا حدودی پی برده بودند، ولی در تحلیلهای اقتصادی به نقش پول به عنوان واسطه در مبادلات توجه بیشتری داشتند و در قالب نظریه مقداری پول تحلیلهای خود را بیان می کردند. اولین بار کینز به این پرسش پاسخ داد، که چرا مردم در برخی شرایط ترجیح می دهند، ثروت خود را به شکل پول نگه دارند. کینز تمایل به نگهداری ثروت به شکل پول را میل به کنز کردن (Propensity to hoard) یا رجحان نقدینگی (Liquidity preference) می نامد. این مفهوم در تابع تقاضای پول و بطور کلی در تحلیلهای کینز نقش مهمی دارد.

[*~* مهسا *~*]

به تناسب بحث فوق در اقتصاد اسلامی، این پرسش مهم مطرح می شود که آیا پول می تواند، در این اقتصاد، نقش دارایی را ایفا کند؟ بدنبال این پرسش دو پرسش دیگر طرح می شود:
1- با توجه به ممنوعیت بهره و حذف بازار اوراق قرضه، آیا می توان شرایطی را در اقتصاد اسلامی تصور کرد، که مردم در آن شرایط ترجیح دهند، ثروت خود را به شکل دارایی نگه دارند؟ به بیان دیگر آیا میل به کنز کردن پول و رجحان نقدینگی در چنین اقتصادی تحقق می یابد؟
2- در صورت مثبت بودن جواب پرسش اول، آیا کنز کردن پول در اسلام جایز است؟

[*~* مهسا *~*]

برخی از اقتصاد دانان مسلمان، به پرسش دوم پاسخ منفی داده و بر حرمت کنز، به اقوال فقها، و برخی آیات قرآنی استدلال نموده اند. به نظر می رسد، کنز در اقتصاد و فقه دارای دو مفهوم متفاوت است و در این زمینه خلط واقع شده است. هدف ما در این مقاله، این است که پس از تبیین مفهوم کنز در اقتصاد، به دو پرسش فوق پاسخ داده و ضمن بیان فرق مفهوم کنز در اقتصاد و فقه، ثابت کنیم، که این اصطلاح به مفهوم اقتصادی آن در اقتصاد اسلامی ممکن و جایز است. 2- مفهوم کنز از دیدگاه اقتصاد دانان غرب
در اقتصاد پیش از کینز، کنز پول، به مفهوم خرج نکردن و نگهداری آن، به عنوان یک دارایی، توسط مارشال، فون میزس، کِمِر و هابسن، مورد توجه قرار گرفته بود. (شومپیتر: ص 415) ولی کینز این کلمه را در مفهوم ضیق تری به عنوان تقریب اولیه رجحان نقدینگی و نگهداری پول به انگیزه سفته بازی به کار برده است. کینز می گوید: مفهوم کنز Hoarding ممکن است به عنوان تقریب اولیه رجحان نقدینگی در نظر گرفته شود. در حقیقت اگر قرار بود که «تمایل به کنز کردن» را به جای «کنز کردن» به کار ببریم، به مقدار قابل توجهی نزدیک به هم بودند.(توتونچیان: ص 131)

[*~* مهسا *~*]

دکتر توتونچیان با استناد به کلمات کینز در کتاب نظریه عمومی اشتغال، بهره و پول و برخی پیروان او کوشش کرده اند، ثابت کنند که از دیدگاه کینز عبارات «تمایل به کنز پول»، «رجحان نقدینگی» و «تقاضای پول به انگیزه سفته بازی» تعابیر گوناگونی از یک حقیقت بوده و با وظیفه پول به عنوان «ذخیره ارزش» ارتباط تنگاتنگ دارند.(همان: صص 138-123) توضیحات الوین هانس درباره فصول سیزدهم و پانزدهم کتاب نظریه عمومی کینز نیز مدعای ایشان را تأیید می کند.(ص 140-125) هانس در بخشی از توضیحاتش می گوید: «کینز سه انگیزه برای نگهداری پول ارائه می دهد، 1- انگیزه معاملاتی، 2- انگیزه احتیاطی 3- انگیزه سفته بازی (بورس بازی) انگیزه اول سبب می شود تا پول جریان فعّال داشته باشد. حال آنکه دو انگیزه آخر موجب می شود تا پول به صورت موجودی غیر فعال و راکد، نگاهداری شود.»

[*~* مهسا *~*]

وی پس از چند سطر می افزاید: «انگیزه سفته بازی مربوط می شود به تمایل افراد به نگهداری منابع خود به شکل پول نقد، به منظور این که از نوسانات بازار استفاده کنند. انگیزه سفته بازی است که اساسا مسأله کنز کردن پول را پیش می آورد. هدف مورد نظر از کنز کردن، عبارت است از تحصیل سود، بدین طریق که شخص تصور می کند بهتر از بازار، تغییراتی را که آینده با خود به همراه می آورد، پیش بینی می نماید.» (همان: صص 126 و 127)

[*~* مهسا *~*]

توضیحات بعدی هانس با استفاده از مقاله کینز در مجله Quarterly Journal of Economics در سال 1937 که آن را مکمل فوق العاده مهمی برای کتاب نظریه عمومی می خواند، به وضوح نشان دهنده این مطلب است که مقصود کینز از سفته بازی تنها بورس بازی در بازار اوراق قرضه نیست. بلکه شامل بورس بازی در بازار داراییهای سرمایه ای (عمدة سهام) نیز می شود.(همان: ص 136 به بعد)
بر این اساس، کنز، از دیدگاه کینز نگهداری پول به انگیزه بورس بازی در بازار اوراق قرضه و بازار داراییهای سرمایه ای (عمدة سهام) می باشد. این گونه پولها راکد و غیر فعالند، زیرا صرف تأمین مالی معاملات مربوط به کالاها و خدمات جدیدی که در اقتصاد تولید می شود، نمی گردند، بلکه صرف تأمین مالی معاملات مربوط به اوراق قرضه و یا داراییهای سرمایه ای که پیش تر تولید شده اند می شوند: از این دیدگاه، پول راکد، پولی نیست که خرج نمی شود، بلکه پولی است که خرج کالاها و خدمات جدید نمی شود.

[*~* مهسا *~*]

در میان اقتصاد دانان پس از کینز مانند اقتصاددانان پیش از او، تلقی عامتری از مفهوم کنز وجود دارد. برای نمونه گیل ماکینین(Gail E.Makinen) در صفحات 40-41 کتاب خود (1977) می نویسد: «منظور از کنز کردن، عبارت است از: عمل تراکم ثروت فرد به صورت پول نقد.» و در دنباله می افزاید: پولی که قبلاً در جریان فعالی حرکت می کرد، از آن جا منحرف شده و نگهداری می شود، بدون آن که روی کالاها، خدمات یا اوراق قرضه خرج شود.(توتونچیان: ص 136) بنابراین از دیدگاه ماکینین کنز کردن، نگهداری و خرج نکردن پول است، اعم از این که به انگیزه بورس بازی باشد یا به انگیزه تجمع ثروت و مانند آن.
بر اساس مطالب پیشین، در اقتصاد، کلمه کنز در دو مفهوم به کار رفته است:
1- نگهداری پول به صورت عاطل و بیکار و خرج نکردن آن به انگیزه تجمع ثروت یا به انگیزه بورس بازی.
2- نگهداری پول به انگیزه بورس بازی در بازار دارایی.

[*~* مهسا *~*]

در هر دو مفهوم، پولی که به انگیزه تأمین مالی معاملات مربوط به کالاها و خدمات تولید شده در دوره جاری نگهداری شود، کنز نیست. ولی اگر به انگیزه بورس بازی نگهداری شود، کنز است. کنز به مفهوم دوم آن، که به جان مینیارد کینز نسبت داده می شود، به ظاهر، شامل نگهداری پول به انگیزه تجمع ثروت نیست؛ ولی در واقع از دیدگاه کینز انگیزه بورس بازی تنها دلیل نگهداری و تجمع ثروت به شکل پول است.
درباره مفهوم کنز در اقتصاد نکات زیر قابل توجه است: 1- درباره نگهداری پول به انگیزه احتیاطی تعابیر اقتصاددانان متفاوت است. الوین هانس، معتقد است که از جهت عوامل مؤثر بر نگهداری پول، انگیزه احتیاطی همانند انگیزه معاملاتی است. ولی از جهت راکد و عاطل بودن (یعنی صرف کالاهای جدید نشدن) پولی که به انگیزه احتیاطی نگهداری می شود، همچون پولی که به انگیزه بورس بازی نگهداری می شود، عاطل و راکد محسوب می شود.(الوین هانس: ص 127) در حالی که چنانچه پیش تر نقل شد، روون و مایر این گونه پولها را در پولهای فعال دسته بندی کردند. با توجه به تفسیر خاصی که کینز از پول عاطل دارد، نمی توان قضاوت روشنی در این باره کرد؛ زیرا پولی که به این انگیزه نگهداری می شود، صرف تأمین مالی حوادث غیر قابل پیش بینی همچون خراب شدن ماشین، مریض شدن یکی از اعضای خانواده، نیاز خانه به تعمیر، نیاز به خرید ماشین و خانه، ابزار آلات کالاهای مصرفی با دوام و مانند آن خواهد شد. و بسته به این که کالاها و خدماتی که خریداری می شود، جزء تولیدات دوره جاری یا دوره پیشین باشد، مسأله فرق می کند.