مفهوم کنز از دیدگاه علم اقتصاد و اندیشمندان اسلامی

[*~* مهسا *~*]

2- امام صادق علیه السلام می فرمایند: «انما اعطاکم الله هذه الفضول من الأموال لِتوَجِّهوها حیث وجَّهَهَا الله و لم یُعطکموها لتکنزوها.»(کلینی: ج 4، ص 32؛ حکیمی: ج 4، ص 162)
یعنی «خداوند این اموال زیاد [مازاد بر هزینه زندگی] را به شما داد تا آن را در راهی که خداوند نشان داده به کار برید و این اموال را به شما نداد تا کنزشان کنید.»
این حدیث در حقیقت، آیه 34 سوره توبه را تفسیر می کند. در این حدیث نیز از جمع مال برای خود و خرج نکردن آن در راه خدا در مقابل صرف ثروت مازاد بر احتیاج در راه خدا، سخن به میان آمده است

[*~* مهسا *~*]

3- امام صادق علیه السلام در مورد قول خداوند متعال «و الذین یکنزون الذهب و الفضّة...» می فرماید: مقصود موردی است که از دو هزار درهم تجاوز کند.(عیاشی: ج 2، ص 87، ح 53)
امام صادق علیه السلام در این روایت حدّ جایز جمع ثروت را با توجه به شرائط زمان خود بیان کرده اند. بی تردید ایشان نیز کنز را به معنای جمع ثروت تفسیر کرده اند.

[*~* مهسا *~*]

4- از رسول خدا نقل شده که فرمود: «مَن اَوْکی علی ذهب او فضّة و لم ینفقه فی سبیل الله کان جمرا یوم القیامة یکوی به.»(محمدی: ج 4، ص 356)
یعنی اگر کسی بر طلا و نقره بخل ورزد و آن را در راه خدا انفاق نکند، روز قیامت تبدیل به سنگی می شود که با آن او را داغ می کنند.
این روایت نیز در حقیقت تفسیر همان آیات 34 و 35 سوره توبه است. بخیل، به جمع آوری مال برای خود می پردازد و آن را در راه خدا انفاق نمی کند.

[*~* مهسا *~*]

همه روایاتی که پیرامون این آیات وارد شده و مفسرین به آن استناد کرده اند، بر این دلالت دارند که منظور از کنز در آیات مزبور جمع آوری اموال برای خود می باشد و این آیات ناظر به خارج کردن پول از چرخه معاملات به انگیزه سود فی نفسه نیست.⁽²⁾ 5- نتایج بحث
با توجه به آنچه گذشت، روشن می شود، کنزی که در آیات و روایات تحریم شده است، درباره جمع ثروت بیش از حد نیاز و بدون پرداخت حقوق الهی متعلق به آن است و این حکم در حقیقت به منظور رفع فقر و تحقق عدالت تشریع شده است. این مطلب مورد اتفاق مفسرین و اصحاب حدیث است

[*~* مهسا *~*]

اما آنچه در اقتصاد در بحث تابع تقاضای پول تحت عنوان کنز مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد، خارج کردن پول از جریان گردش و راکد گذاشتن آن است. این دو مفهوم یعنی «جمع ثروت به صورت غیر مجاز» و «خارج کردن پول از جریان گردش» با یکدیگر متفاوتند و از حرمت یکی، حرمت دیگری را نمی توان استنباط کرد.
با این وجود، برخی از اقتصاددانان مسلمان داخل کشور و همچنین برخی از اقتصاددانان مسلمان کشورهای دیگر بین این دو خلط کرده و نسبت به بخش پولی اقتصاد اسلامی قضاوتی نادرست نموده اند که منشاء مباحثات زیادی در مقالات و همایشها شده است.
در این مقاله تلاش کردیم این خلط را روشن کرده و نتیجه بگیریم که خارج کردن پول از جریان گردش تا وقتی به جمع آوری ثروت مازاد بر نیاز و بدون پرداخت حقوق الهی منجر نشود حرام نیست.

[*~* مهسا *~*]

از این جا نتیجه می گیریم که با فرض جواز بورس بازی در بازارهای داراییهای فیزیکی و سهام در اقتصاد اسلامی، نگهداری پول به انگیزه بورس بازی ذاتا حرام نیست. با توجه به این که بورس بازی نیز در اقتصاد اسلامی در چارچوب احکام شریعت جایز است.⁽³⁾ می توان نتیجه گرفت، تقاضای پول به انگیزه بورس بازی در اقتصاد اسلامی، شرعا ممنوع نیست.
اما جای این پرسش هنوز باقی است که با توجه به ممنوعیت بهره و حذف بازار اوراق قرضه در اقتصاد اسلامی، مردم در چه شرایطی ترجیح می دهند، ثروت خود را به شکل پول نگه داری کنند؟
پاسخ به این پرسش نیازمند ترسیم ساختار بازارها و تبیین فرصتهای صاحبان پول در اقتصاد اسلامی است، که شرح آن نیازمند مقاله دیگری است. ولی به صورت اجمالی می توان گفت در اقتصاد اسلامی نگهداری پول، هزینه فرصتهای دیگری (غیر از نرخ بهره که حرام است) دارد.

[*~* مهسا *~*]

کسی که پول را نگه می دارد، منافعی را که از به کارگیری آن در سرمایه گذاری و بورس بازی مجاز، می تواند بدست آورد از دست می دهد. اگر وجود بانکداری اسلامی در این نظام فرض شود، می توان گفت: هزینه فرصت نگهداری پول، نرخ سود صاحبان سپرده های مدت دار است. همچنین کسی که ثروت خود را به شکل پول نگهداری می کند، در صورت وجود تورّم، روز به روز از ارزش آن کاسته می شود.

[*~* مهسا *~*]

افزون بر این اگر قائل بشویم که زکات به پول امروزین نیز تعلق می گیرد،⁽⁴⁾ اگر مقدار پول نگهداری شده بیش از حدّ نصاب باشد و پول را بیش از یک سال نگه دارد، به آن زکات تعلق خواهد گرفت. با این وصف ابتدا به نظر می رسد، هیچ انگیزه ای برای نگه داشتن ثروت به شکل پول وجود ندارد. ولی با کمی دقت روشن می شود که در شرایطی ممکن است، انسان ترجیح دهد، ثروت خود را به شکل پول نگه دارد. آن شرایط وقتی محقق می شود که انسان پیش بینی کاهش قیمت دارایی فیزیکی یا اوراق سهام را بنماید. در این صورت ترجیح می دهد که دارایی فیزیکی یا سهام خود را بفروشد و ثروتش را به شکل پول نگهداری کند، زیرا در غیر این صورت زیان خواهد کرد. بر این اساس در اقتصاد اسلامی نیز نگهداری پول به انگیزه بورس بازی در بازار داراییهای مشهود و اوراق سهام وجود دارد، گر چه به دلیل حذف بازار اوراق قرضه نگهداری آن به انگیزه بورس بازی در این بازار منتفی است.

[*~* مهسا *~*]

منابع
1 - ابن منظور، لسان العرب، دار الجیل و دار لسان العرب.
2 - الحکیمی، محمدرضا و...، الحیاة، مکتب نشر الثقافة الاسلامیة (مرکز نشر فرهنگ اسلامی)، الطبعة الثانیه، (1415 ق 1374 ه. ش.).
3 - الشیخ الطوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی.
4 - الصدر، السید محمد باقر الصدر، اقتصادنا، مکتب الاعلام الاسلامی فرع خراسان، 1417 ه، 1375 ش.
5 - الطباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1417 ق 1997 م.
6 - الطبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مؤسسة التاریخ العربی، 1992 م.
7 - الفخر الرازی، التفسیر الکبیر، دار الفکر، 1415 ه، 1995 م.
8 - الفیض الکاشانی، تفسیر الصافی، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1402 - 1982 م.
9 - امیرة عبداللطیف مشهورة، الاستثمار فی الاقتصاد اسلامی، مکتبة مدبولی، القاهرة، 1414 ق 1994.
10 - توتونچیان، ایرج، پول و بانکداری اسلامی، انتشارات توانگران، 1379.
11 - جوزف شومپیتر: تاریخ تحلیل اقتصادی، 3. از 1870 تا کینز، ترجمه: فریدون فاطمی، نشر مرکز 1380.
12 - رفیق یونس المصری، بحوث فی الاقتصاد الاسلامی، دار المکتبی، 1421 ق 2001 م.
13 - شوقی احمد دینا، تمویل التنمیه فی الاقتصاد الاسلامی، مؤسسة الرسالة، 1404 ف 1984.
14 - محمدی الریشهری، میزان الحکمة، الطبعة الاولی، دار الحدیث.
15 - مکارم شیرازی و...، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیة 1373 ش.
16 - نعمت عبداللطیف مشهور: الزکاة الاسس الشرعیه و الدور الإنمایی و التوزیعی، المعهد العالمی للفکر الاسلامی، 1401 ق 1981 م.
17 - الوین، هانس، راهنمایی نظریه عمومی کینز، ترجمه منوچهر کیانی، انتشارات دانشگاه تهران.
18 - یوسف کمال، محمد، فقه الاقتصاد النقدی، دار الصابوتی، دار الهدایة.

1 مربی پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی.
2 علاقه مندان می توانند روایات مزبور را در کتب تفسیر پیشین بیابند.
3 نگارنده در مقاله دیگری اثبات کرده است که در اقتصاد اسلامی بورس بازی در چارچوب قوانین شرع جایز است. این مقاله به زودی در فصلنامه تخصصی اقتصاد اسلامی شماره 9 منتشر خواهد شد.
4 البته این قول بین فقهای شیعه مشهور نیست، ولی غالب فقهای اهل تسنن به آن فتوا داده اند