ابن خلدون پدر علم اقتصاد(1)

[*~* مهسا *~*]

از تفسیر نظریات ابن خلدون می توان برداشت کرد که کار، شرط لازم و کافی برای کسب عایدات و سود است؛ در حالی که منابع طبیعی فقط شرط لازم برای این منظور هستند. کار و تلاش به تولید می انجامد که این تولید نیز برای مبادله پایاپای یا با استفاده از پول یعنی طلا و نقره به کار می رود؛ در نتیجه، این فرایند، درآمدها و سودهایی را می آفریند که انسان آن ها را از انجام صنعت و حرفه به صورت ارزش کار خود پس از کسر هزینه مواد خام به دست می آورد. مدّت ها پیش از آن که دیوید ریکاردو، مقاله مهمّ خود را در رشته اقتصاد به نام«اصول اقتصاد سیاسی و مالیات گیری» در سال 1817 انتشار دهد، ابن خلدون رمز اصلی وجود تفاوت در درآمدهای حاصل از کار را شرح داد. این تفاوت ممکن است در نتیجه تفاوت در مهارت ها، اندازه بازارها، مکان، پیشه و شغل و میزان خریداری محصول غایی به وسیله حاکم یا کارگزاران او باشد. هنگامی که نوع کار خاص، ارزشمندتر می شود، یعنی وقتی که تقاضا برای چنین کاری از مقدار عرضه آن فراتر می رود، عایدات حاصل از آن به طور طبیعی افزایش می یابد.

[*~* مهسا *~*]

بالا بودن عایدات حاصل از چنین حرفه ای، دیگران را به سوی آن می کشاند و این پدیده پویا سرانجام به افزایش عرضه این کار و در نتیجه پایین آمدن سودهای حاصل از آن می انجامد. این اصل، تحلیل اصیل و تیزبینانه ابن خلدون از تعدیل های دراز مدت درون مشاغل و بین مشاغل گوناگون را توضیح می دهد؛ ولی جان مینارد کینز با این عبارت مشهور خود که در دراز مدّت،ما همگی مرده هستیم، به این دیدگاه ابن خلدون حمله و انتقاد کرد. باوجوداین،این تحلیل ابن خلدون نه تنها درستی خود را به گواهی تاریخ اثبات کرد، بلکه دستمایه ای فکری برای اقتصاددانان کلاسیک شد.

[*~* مهسا *~*]

ابن خلدون چگونگی وجود تفاوت در عایدات، حتّی برای یک شغل مشابه در جاهای مختلف را به صورتی دقیق بررسی و تحلیل کرد؛ به طور مثال، عایدات قاضیان، صنعتگران و حتّی گدایان با میزان برخورداری و سطح زندگی هر شهر ارتباط مستقیم دارد که این برخورداری و سطح زندگی نیز حاصل کار و تبلور تلاش گروه های مولّد است. آدام اسمیت، تفاوت های بین عایدات حاصل از کار را با مقایسه آن ها در انگلستان و بنگال توضیح داد؛ در حالی که دقیقا همین نحوه استدلال را چهار قرن پیش ترابن خلدون با مقایسه سطح عایدات بین دو شهر فاس و طلمسه انجام داده بود. این ابن خلدون بود نه آدام اسمیت که نخستین بار سهم و نقش کار را به صورت یک وسیله انباشت ثروت ملّت مطرح ، و خاطر نشان کرد که کار و کوشش،وافزایش در بهره وری و مبادله کالاها در بازارهای بزرگ، عوامل اصلی ثروت و برخورداری کشور هستند. عکس این حالت هم صادق است؛ یعنی کاهش در بهره وری می تواند به تضعیف اقتصاد و کاهش عایدات مردم آن بینجامد. «تمدّن بزرگ، سودهای بزرگ [= عایدات] به دست می دهد؛ زیرا مقدار فراوانی نیروی کار که علّت اصلی کسب سود است، در آن وجود دارد».

[*~* مهسا *~*]

نیز ابن خلدون بود که مدّت ها پیش از آدام اسمیت، از اقتصاد آزاد و آزادی انتخاب، دفاعی جانانه کرد. از جمله ظالمانه ترین اقدام هایی که کاری ترین لطمه را بر جامعه وارد می کند، مجبور کردن شهروندان به انجام کارهای اجباری است. چون کار همان طور که بعد نشان خواهیم داد، کالا است؛ پس درآمدها و سودها در واقع چکیده ارزش کار دریافت کنندگان خود هستند. ... بسیاری از انسان ها منبع درآمد دیگری غیر از کار خود ندارند؛ بدین سبب اگر به انجام کاری وادار شوند که برای آن آموزش ندیده اند یا در حرفه خود، به انجام کار اجباری مجبور شوند، حاصل کار خود را از دست خواهند داد و از بخش اعظم درآمد خویش، اگر نه تمام آن، محروم خواهند شد

[*~* مهسا *~*]

برای پیشینه کردن عایدات و نیز سطح رضایت، انسان باید آزاد باشد کاری را که استعداد طبیعی و مهارت لازم رابرای آن دارد، انجام دهد. از طریق استعدادهای طبیعی و مهارت های اکتسابی، انسان می تواند با میل و رغبت ،کالاهای با کیفیت بالا تولید کند و اغلب، واحدهای بیش تری از آن کالاها در هر ساعت کار ارائه دهد.

[*~* مهسا *~*]

تفاضا، عرضه، قیمت و سود

ابن خلدون افزون بر نوآوری های علمی که در اقتصاد کار بر عهده داشت، نقش متقابل چندین ابزار تحلیل اقتصادی نظیر تقاضا، عرضه، قیمت و سود را مطرح، و به گونه ای درون زا تجزیه و تحلیل کرد.
تقاضا برای شی ء، بر اساس مطلوبیتی است که از آن حاصل می شود ، نه لزوما نیاز به آن؛ بنابراین، مطلوبیت، نیروی انگیزنده نهفته در تقاضا است. مطلوبیت، مصرف کننده را به خرید در بازار بر می انگیزد؛ پس ابن خلدون، نخستین بذرهای تئوری مدرن تقاضا را در زمین دانش اقتصاد کاشت که بعد توماس رابرت مالتوس، آلفرد مارشال، جان هیکس و دیگران،آن را توسعه دادند. هنگامی که جاذبه کالای مورد تقاضا، مصرف کننده را به خرید و صرف هزینه بیش تر وامی دارد ، قیمت و مقدار فروش آن کالا هر دو افزایش می یابند. همین طور، چنان چه تقاضا برای صنعت یا حرفه خاص کاهش یابد، فروش آن پایین می آید و در نتیجه، قیمت کاهش می یابد.

[*~* مهسا *~*]

تقاضا برای کالای خاص، به میزان خرید آن از سوی دولت هم بستگی دارد. شاه و طبقه حاکم، از هر فرد خصوصی،به خریدن مقادیر بسیار انبوه کالا تواناتر هستند. حرفه، زمانی شکوفا می شود که حکومت فرآورده های آن را بخرد. ابن خلدون با ذهن فوق العاده تحلیلی خود، اصلی را که در ادبیات اقتصادی مدرن به «تقاضای مشتق» موسوم سده است نیز کشف کرده بود. «حرفه ها و صنایع، زمانی بهبود و افزایش می یابند که تقاضا برای فرآورده های آن ها افزایش یابد»؛ بنابراین، تقاضا برای پیشه ور،از تقاضا برای ساخته های او در بازار مشتق می شود.

[*~* مهسا *~*]

همان طور که مشهور است، تئوری قیمت مدرن می گوید که هزینه ، ستون اصلی تئوری عرضه است. این ابن خلدون بود که نخستین بار، نقش هزینه تولید را بر عرضه و قیمت هابررسی تحلیلی کرد. در بحث مربوط به تفاوت های موجود بین قیمت مواد غذایی که در زمین های حاصلخیز تولید می شوند و مواد غذایی تولید شده در خاک های فقیر، او وجود این تفاوت رابه طور عمده به نابرابری در هزینه تولید آن ها نسبت می داد.

[*~* مهسا *~*]

در زمین های ساحلی و تپه ای که خاک آن ها برای کشاورزی مناسب نیست، ساکنان برای اصلاح و بهبود کشتزارها و بوستان های خود بسیار زحمت می کشیدند. آن ها برای اصلاح این زمین ها از نیروی کار خود که برایشان خیلی ارزشمند بود، استفاده می کردند و نیز کود و موادّ پر هزینه دیگری به کار می بردند. تمام این ها هزینه تولید کشاورزی را بالا می برد و این هزینه ها، هنگام تعیین قیمت فروش، باید محاسبه و منظور شوند؛ از این رو اندلس به سبب بالا بودن قیمت هایش معروف است. ... در سرزمین بربرها، وضعیت درست عکس این است. زمین های آن ها به قدری غنی و حاصلخیز است که کشاورزی در آن به هیچ گونه زحمت و هزینه ای احتیاج ندارد؛بدین سبب مواد غذایی در آن کشور ارزان است.

[*~* مهسا *~*]

ابن خلدون افزون بر مطرح کردن بحث تقاضای فردی و دولتی و هزینه تولید، عوامل دیگری را که بر قیمت کالاها و خدمات مؤثّر هستند، از آن جمله میزان وفور و برخورداری بخش های شهر، میزان تراکم و ثروتمندان و میزان وضع عوارض بر واسطه ها و تاجران به وسیله دولت، تجزیه و تحلیل کرد. رابطه تابعی مستقیم بین درآمد و مصرف که ابن خلدون آن را مطرح کرد، راه را برای طرح تئوری تابع مصرف به صورت سنگ بنای اقتصاد کینزی هموار کرد.