سیاست های ارزی و تجاری و تأثیر آن بر بخش صنعت در ایران (77-1342)

[*~* مهسا *~*]

البته در سال 57، یعنی سال انقلاب، بواسطه افت شدید سرمایه گذاری، ارزش افزوده صنعت 5/10درصد تنزل داشته است. یادآوری می شود، جهت گیری تجاری دولت تا سال 53 در حمایت از جایگزینی واردات بوده است اگر چه این حمایت از سال 45 کاهش یافته است در سالهای 67-1358، سرمایه گذاری در بخش صنعت و معدن، با 6 درصد رشد منفی روبرو گشت و رشد ارزش افزوده نیز به 3 درصد محدود گشت. در مقطع مذکور بیشترین افزایش در eerm مربوط به سال 64 است که با 103 درصد افزایش از 8/113 به 3/231 ریال رسید. این افزایش eerm، می تواند یکی از دلایل کاهش حدود 5/49 درصدی واردات کالاهای واسطه ای و سرمایه ای و در نتیجه رشد منفی سرمایه گذاری در صنعت و معدن و ارزش افزوده بخش صنعت به میزان 35 درصد و 2 درصد، در سال 1364 محسوب گردد. در همین سال، eerx نیز حدود 181 درصد افزایش یافت. صادرات صنعتی نیز با بیشترین رشد در مقطع مورد بحث، در سطح 8/135 درصد روبرو گشت و میزان آن از 3/26 به حدود 62 میلیون دلار رسید. (به قیمت ثابت 61). از جمله مسائلی که در سال های پس از انقلاب اقتصاد با آن روبرو گشت، افزایش فاصله نرخ آزاد ارز با نرخ های رسمی بوده است. مثلاً در سال 1360، نسبت به نرخ آزاد ارز به نرخ مؤثر ارز صادرات (fereerx) برابر 5/4 بوده است. این مسئله، علاوه بر کاهش انگیزه صادرات، موجب گسترش صادرات غیرقانونی می شود. در ضمن، در مقطع 67-1358، همانطور که قبلاً اشاره گردید، بجز سالهای 60-1358، در سایر سالها جهت گیری دولت، بنفع صادرات بوده است.

[*~* مهسا *~*]

پس از جنگ با شروع برنامه اول ابتدا در سالهای 70-1368 با رشد متوسط واردات کالاهای واسطه ای و سرمایه ای و سرمایه گذاری در صنعت و معدن، به میزان 28 و 37 درصد، ارزش افزوده صنعت نیز با رشد متوسط 5/14 درصد روبرو گشت، اما از سال 71، رشد بخش مذکور تنزل یافت، بطوریکه متوسط آن در فاصله 77-1371 به سطح 4 درصد محدود گشت. کاهش درآمدهای نفتی، سر رسید و باز پرداخت بدهی های خارجی و افزایش eerm می تواند از عوامل افت رشد صنعت تلقی شود. در این فاصله رشد سرمایه گذاری در بخش صنعت و معدن کاهش زیادی یافت، بطوریکه در سالهای 74 و 75 با رشد منفی 3/16 و 6/12 درصد روبرو گشت. مطابق گزارش بانک مرکزی⁽⁹⁾، افزایش نرخ ارز واردات و کمبود نقدینگی صنایع، یکی از دلایل مهم افت رشد بخش صنعت در سالهای 71 و 72 بوده است.

[*~* مهسا *~*]

در سالهای 77-1368، بجز در سال 68، تا سال 73، صادرات صنعتی با رشد چشمگیری روبرو بود رشد، eerx و reerx و نیز کاهش اختلاف نرخ آزاد ارز و eerx، بخصوص در سالهایی که همراه با حذف پیمان ارزی و یا ارائه مجوز واردات در مقابل صادرات بوده است می تواند از عوامل رشد صادرات در این سالها محسوب شود. در سال 74، با برقراری مجدد صد در صد پیمان ارزی، صادرات صنعتی 16 درصد کاهش یافت، اما در سالهای 75 و 76 با صدور مجوز واردات در مقابل صادرات، مجددا صادرات صنعتی با 5/9 و 10 درصد رشد مواجه شد. در سال 77 صادرات 2 درصد تنزل کرد. کاهش 2 درصدی در ارزش افزوده صنعت می تواند از دلایل افت صادرات در این سال باشد. در تمام سالهای مقطع 77-68، شاخص تبعیض نشان دهنده تبعیض از طرف دولت بنفع صادرات است

[*~* مهسا *~*]

5- آزمون کمی تأثیر تغییرات نرخ مؤثر ارز بر ارزش افزوده صنعت و صادرات کالاهای صنعتی
در این بخش از تحقیق، با الهام از مباحث گذشته، تلاش می شود مدلهای مناسب ارائه و با استفاده از روش های اقتصاد سنجی و با تکیه بر آمار سری زمانی 77-1342، برآورد گردند. برای مشخصی شدن پایایی و یا ناپایی متغیرها از آزمون دیکی فولر پیشرفته (adf) و جهت اطمینان یافتن از کاذب نبودن نتایج نیز از روش انگل گرنجر استفاده می شود. یادآوری می گردد، آمارهای بکار رفته (ارزی و ریالی) به قیمت ثابت 61 می باشند. بدلیل در دسترس نبودن آمار کافی از سرمایه گذاری بخش صنعت، از آمار مربوطه به بخش صنعت و معدن استفاده شده است

[*~* مهسا *~*]

1-5- مدل ارزش افزوده بخش صنعت و تخمین آن
به منظور توسعه و پیشنهاد مدلی مناسب برای ارزش افزوده بخش صنعت که رابطه میان نرخ مؤثر ارز واردات و ارزش افزوده را نشان می دهد، با تاکید بر مدل ادواردز(Eduards) (شاه آبادی، 1377) و یک مدل جهت تخمین و تجزیه و تحلیل نهایی تصریح می شود. ادواردز، تولید ناخالص داخلی را تابعی از عرضه پول و مخارج دولت که بیانگر سیاست های پولی و مالی می باشند، رابطه مبادله، نرخ اسمی ارز و متغیر روند در نظر گرفته است. وی این مدل را برای تعدادی از کشورهای در حال توسعه (هند، مالزی، فیلیپین، سری لانکا، تایلند، یونان، کلمبیان، فلسطین اشغالی، الساوادور، آفریقای جنوبی و یوگسلاوی) که تغییرات نرخ ارز را تجربه نموده اند، بکار برده است. نتیجه حاکی از تأثیر منفی کاهش ارزش اسمی ارز بر تولید است

[*~* مهسا *~*]

شاه آبادی (1378)، در بکارگیری این مدل، برای تولید ناخالص داخلی ایران بجای نرخ اسمی ارز و رابطه مبادله، از نرخ واقعی ارز استفاده نمود. اسکوئی (1372)، نیز بجز متغیر روند، سایر متغیرهای توصیفی مدل ادواردز را برای تابع تولید ناخالص داخلی در نظر گرفته است. در مطالعه حاضر برای ارائه مدل ارزش افزوده بخش صنعت، در کنار متغیرهای مذکور، با توجه به شرایط اقتصاد ایران از متغیر سرمایه گذاری نیز بعنوان یک عامل مهم و مؤثر دیگر در تولید (بالاسا، Balassa - 1978) (میخالوپولوس، Michalopoulos - 1973) استفاده گردیده است. در اقتصاد ایران، سرمایه گذاری می تواند تحت تأثیر درآمدهای نفتی قرار گیرد و انتظار می رود هم خطی قابل توجهی با دیگر متغیرهای مدل ادواردز نداشته باشد. علاوه بر نکته مذکور، با توجه به مباحث قبل و بمنظور نشان دادن رابطه نرخ مؤثر ارز واردات (EERM) با ارزش افزوده بخش صنعت، این متغیر، بجای نرخ اسمی ارز در نظر گرفته می شود. لذا، مدل پیشنهادی عبارت از:

سرمایه گذاری در بخش صنعت معدن (میلیارد ریال به قیمت 1361) NM حجم اسمی پول D1 متغیر مجازی جنگ (67-1359) T متغیر روند.

[*~* مهسا *~*]

آزمون adf برای متغیرهای مذکور، حاکی از (1) i بودن کلیه متغیرهاست، (جدول 2). از تخمین مدل لگاریتمی مذکور نتیجه ذیل حاصل می شود:

آزمون هم خطی با قاعده کلین، حاکی از عدم وجود هم خطی حاد در مدل فوق است. همچنین، آزمون adf، پایا بودن جملات خطا را تایید می کند که بیانگر وجود همگرایی متغیرها در بلند مدت می باشد در این آزمون (1) adf برابر 225/5- و مقدار بحرانی 959/2- شده است.

[*~* مهسا *~*]

تحلیل نتایج: همانطور که ملاحظه می گردد، ضرائب متغیرها تماما معنی دار و از نظر علامت با انتظارات تئوریک سازگاری دارند، کشش 069/0- برای eerm، نشان می دهد، در بلند مدت با 10 درصد افزایش در eerm، 69/0 درصد ارزش افزوده کاهش می یابد. این تأثیر انقباضی با توجه به وابستگی بالای بخش صنعت به واردات کالاهای واسطه ای و سرمایه ای قابل توجیه است کشش متغیرiim برابر 177/0 نیز بیانگر 77/1 درصد رشد ارزش افزوده صنعت در مقابل 10 درصد رشد در سرمایه گذاری است. رابطه مثبت و منفی دار متغیرهای lg، حاکی از اثر مثبت سیاست های مالی انبساطی بر ارزش افزوده با کشش 206/0 می باشد، کشش برابر 06/0 برای متغیر روند (t) نیز می تواند گویای نقش تکنولوژی در ارزش افزوده صنعت باشد. 5-2- مدل صادرات کالاهای صنعتی و تخمین آن
برای مدل صادرات، سعی شده است تا با توسعه مدلی که کروئگر (1978)، برای بعضی کشورهای در حال توسعه بکار برده است، مدلی متناسب با شرایط و ساختار اقتصاد ایران و نیز اهداف این تحقیق، معرفی گردد.

[*~* مهسا *~*]

کروئگر به همراه تیم تحقیقاتی خود (nber)، در یک مطالعه پیرامون تجارت خارجی گروهی از کشورهای در حال توسعه، با استفاده از آمار سری زمانی 1970-1955 مدل زیر را در نظر گرفت:
Lxi = f (yna, oer, , subxi)
yna تولید محصولات غیر کشاورزی oerنرخ رسمی ارزsub×i یارانه صادرات صنعتی نتایج حاصله، رابطه مثبت متغیرهای مذکور را با صادرات کالاهای صنعتی نشان داد و بجز یارانه، سایر متغیرها رابطه معنی داری با صادرات داشتند.
در مطالعه حاضر مانند هالیوی (کروئگر 1978)، بجای نرخ رسمی ارز و یارانه صادرات صنعتی، بطور کلی از نرخ مؤثر ارز صادرات صنعتی که هر دو متغیر مذکور را در بر دارد، استفاده خواهد شد. که مطابق فرضیه در نظر گرفته شده، انتظار می رود رابطه مثبت و معنی داری با صادرات صنعتی داشته باشد. همچنین با توجه به وجود نرخ آزاد ارز همراه با نرخ رسمی در سالهای پس از انقلاب، نرخ مذکور نیز در مدل آورده می شود و از آنجائی که در اکثر سالها صادرات با نرخ های رسمی متفاوت از نرخ آزاد، صورت گرفته، همانطور که در بحث اقتصاد ایران، بیان شد، افزایش آن می تواند کاهش صادرات را به دنبال داشته باشد.

[*~* مهسا *~*]

فریمانی (1375) و بروجردی (1379) رابطه منفی و معنی دار اختلاف نرخ آزاد و رسمی را با صادرات غیر نفتی نشان داده اند. متغیر دیگر مدل، علاوه بر ارزش افزوده بخش صنعت، شاخص قیمت کالاهای صادراتی است که افزایش آن به لحاظ تئوری مشوق صادرات خواهد بود. بطور کلی، با توجه به مطالب فوق، مدل مورد نظر به صورت زیر خواهد بود:
Lxi = f (leerx, lfer, lpx, lvi)
eerxنرخ مؤثر ارز برای صادرات، ferنرخ آزاد ارز، p×شاخص قیمت کالاهای صادراتی، نتایج آزمون adf، بیانگر (1)i بودن متغیرها در مدل فوق است
نتیجه حاصله از تخمین تابع:
Lvi125/0lp× + 874/0 + leer405/1 leerx - 552/0 + 639/5 = l×i
(156/0-)(248/3)(534/4-)(774/2)(862/0)
(1) ar 922/0 + (478/10)
823/105 = f805/1 = d.w939/0 = 2r948/0 = 2r
با انجام آزمون هم خطی طبق قاعده کلین، عدم وجود هم خطی حاد در این مدل نیز تایید گردید. همچنین آزمون دیکی فولر برای جزء اخلال مدل، همگرایی بین متغیرها را در بلند مدت تایید می کند. در این رابطه میزان (1)adf برابر 391/4- و مقدار بحرانی آن در سطح 5 درصد 952/2- می باشد.