یک روش شناسی پیشنهادی برای اقتصاد سیاسی اسلام

[*~* مهسا *~*]

منابع مقاله:
فصلنامه نامه مفید، شماره 35، صدیقی، شمیم احمد (1) / ترجمه: محمد لشکری(2)؛

تاریخ دریافت: 20/8/81تاریخ تأیید: 21/11/81
چکیده:
موضوع اصلی این مقاله نقدی بر اصول مختلف اقتصاد نئوکلاسیک و بحثی درباره روش شناسی بدیل برای اقتصاد اسلامی است. این مقاله از یک طرف بعضی از انتقادات مطرح شده از سوی اقتصاددانان اسلامی در مورد روش شناسی غالب اقتصاد سنتی (غربی) را ارزیابی کرده و از طرف دیگر تلاش می کند، به پرسشهای مطرح شده از سوی منتقدین اقتصاد اسلامی پاسخ دهد. نتایج مقاله نشان می دهد که طرفداران اقتصاد سیاسی اسلام با یک وظیفه دشوار و سختی برای سازماندهی مجدد سیستم اقتصادی پذیرفته شده در کشورهای خودشان مواجه هستند. یک کار مهم برای پژوهشگران اقتصاد سیاسی اسلام این است که یک مکانیسم تولید کالا طراحی کنند، که نه تنها مسائل بیکاری و تورم را حل کند، بلکه بصورت درونزا به موضوع توزیع درآمد بپردازند.
واژگان کلیدی : روش شناسی اقتصاد اسلامی عقلانیت کثرت گرایی اصلاحات فقهی

[*~* مهسا *~*]

مقدمه
در چند سال اخیر، چند موضوع اساسی مربوط به روش شناسی اقتصاد اسلامی مطرح شده است.در مقاله غزالی و عمر (Ghazali and Omar, 1989) بعضی از اقتصاد دانان برجسته اسلامی نظریه های خود را در مورد جنبه های مختلف این موضوع ارائه کرده اند. هرچند معدودی از این افراد برخی جنبه های ادبیات معاصر اقتصاد اسلامی (For example Kahf, M. 1989a) را مورد سؤال قرار داده اند، ولی موضوع اصلی این مقاله، نقدی است بر اصول مختلف اقتصاد نئوکلاسیک و بحثی درباره نوع دیگر روش شناسی برای اقتصاد اسلامی است. بررسی جومو(Jomo, 1992) شامل چند مقاله است که بطور کل، انتقادی از روش شناسی پذیرفته شده جاری بوسیله اقتصاددانان اسلامی، است. پروفسور علی خان(Professor Ali Khan) در نقد و بررسی منوّر اقبال(Munawar Iqbal, 1988) نارساییهای زیر را در نوشته های بعضی از اقتصاد دانان اسلامی نشان داده است.
الف استفاده از زبان ناصحیح یا نامناسب.

[*~* مهسا *~*]

ب آشنا نبودن با ادبیات اقتصاد متعارف غرب.
ج تصویری غیرروشن از مواضع خود در مقابل پارادایمهای اقتصاد نئوکلاسیک.(1997, PP. 97-118)
در گفت و گوهای متعدد ما با محققان بخشهای مختلف دانش، اعم از اقتصاددانان و غیر اقتصاددانان، مسلمان و غیر مسلمان، حتی اصطلاح اقتصاد اسلامی مورد اختلاف قرار گرفته است.
به عقیده ما، بازنگری هر موضوع مربوط به روش شناسی اقتصاد اسلامی، کاملاً متقاعد کننده خواهد بود، اگر، از جمله، منازعات جاری که درباره موضوعات روش شناختی در میان اقتصاددانان طرفدار اقتصاد متعارف(Main Stream) رایج بوده و پیرامون اصول اقتصاد نئوکلاسیک (یعنی ایدئولوژی غالب زمان ما) دور می زند، در زمینه مباحث درنظر گرفته شود. اقتصاددانان اسلامی پرسشهای زیادی در مورد شکلهای مختلف این ایدئولوژی حاکم طرح کرده اند. مکاتب فکری اقتصادی غربی زیادی نیز وجود دارد که از جنبه های معینی از مکتب نئوکلاسیک ناراضی هستند. از جمله ما بعد کینزینها، نهادگرایان، اتریشیهای جدید، نئوریکاردینها، الگوهای مختلف این مکتب را مورد انتقاد قرار داده اند. موضوعاتی وجود دارد که این نقدها از اصول نئوکلاسیک در مورد آن، استدلالهای مشترکی دارند، اما در مورد بسیاری موضوعات دیگر نیز نظریه های رقیبی ارائه کرده اند.

[*~* مهسا *~*]

این استدلالها و نظریه های مختلف، ممکن است، هیچ معنای مستقیمی برای پرسشهای مطرح شده از سوی اقتصاددانان اسلامی نداشته باشند؛ اما می توانند، چشم اندازهایی فراهم کنند که می تواند در ارائه جزئیات سیستم اقتصاد اسلامی ما را یاری کند. این مقاله، از یک طرف بعضی از انتقادات مطرح شده از سوی اقتصاددانان اسلامی در مورد روش شناسی غالب اقتصاد سنتی (غربی) را ارزیابی کرده و از طرف دیگر تلاش می کند، به پرسشهای مطرح شده از سوی منتقدین اقتصاد اسلامی پاسخ دهد. امید است این کار حتی به اندازه یک گام کوچک، ما را به حل برخی مسائل مطرح در تعریف مباحث و روش شناسی اقتصاد اسلامی، نزدیک سازد.

[*~* مهسا *~*]

سازماندهی این مقاله به صورت زیر است: با بحثی از موضوعات عمده روش شناسی «متداول» در اقتصاد معاصر شروع می کنیم. همچنین مقولات روش شناسی که در حال حاضر منتقدان و طرفداران اقتصاد اسلامی بر سر آن منازعه دارند را معرفی می کنیم. در بخشهای مقولات روش شناختی با جزئیات منازعات جاری در متون اقتصاد اسلامی، ارائه می شود. در بخش سوم به موضوع هنجارهای رفتاری در بافت اقتصاد اسلامی می پردازیم که میان طرفداران و منتقدین ادبیات اقتصاد اسلامی موضوع بحثهای فراوان بوده است. در بخش چهارم بحثی را در مورد مفهوم علم و روشی که بر اساس آن این علم باید در اقتصاد مورد استفاده قرار گیرد ارائه می کنیم. همچنین این عقیده که روش شناسی علوم فیزیکی برای اقتصاد نامناسب است را با دقت شرح می دهیم. اندیشه ها و تفکرات بخشهای سوم و چهارم، شالوده ای روشن فراهم می سازد که بر مبنای آن در بخش بعد، برخی ایده های اساسی راجع به ماهیت اقتصاد سیاسی اسلام را ذکر می کنیم. در بخش ششم مسأله اصلاحات اقتصادی در کشورهای اسلامی را بررسی می کنیم.

[*~* مهسا *~*]

در بخش هفتم کثرت گرایی روش شناختی برای تحقیق در مورد مسائلی در رشته اقتصاد اسلامی که بطور طبیعی اثباتی هستند را مورد بحث قرار می دهیم. در بخش هشتم موضوعات اصلی مقاله را خلاصه می کنیم. 2 موضوعات مهم روش شناسی در اقتصاد معاصر
منازعات روش شناسی در اقتصاد متداول، به چهار حوزه مهم تقسیم می شود. نخست درباره روش مناسب برای فهمیدن و (یا) ارزیابی نظریه های اقتصادی اختلاف نظر وجود دارد. منازعه بر سر روایت پوپری یا لاکاتوشی از ابطال گرایی، شرح تاریخی ادوار علوم متعارف کوهن که انقلابات علمی این ادوار را از یکدیگر مجزا می سازد و ما بعد مدرنیزم یا مکتب سازنده گرایی که بر اهمیت خطابه و گفتمان در اقتصاد تأکید می کند، در این طبقه قرار می گیرند

[*~* مهسا *~*]

افرادی که وارد این بحث می شوند، بطور کلی روش شناس اقتصادی نامیده می شوند. حوزه دیگر بحث روش شناسی به صلاحیت نسبی روشهای مختلف تحقیق در اقتصاد مانند قیاس، استقراء، تجربه و غیره مربوط می شود. طبقه سوم به فروض اساسی مکاتب مختلف فکری درباره هنجارهای رفتاری عوامل اقتصادی منفرد مانند عقلانیت، مطلوبیت و حداکثر سازی سود، نفع شخصی در مقابل نوع دوستی و ذهنی یا عینی بودن دانش مربوط می شود. حوزه چهارم به قلمرو اقتصاد مربوط می شود، آیا اقتصاد، اثباتی یا هنجاری است یا باید باشد؟ یک علم خاص، یا علم اجتماعی، یا یک هنر است؟ آیا می تواند از علوم دیگر مانند روانشناسی، جامعه شناسی، سیاست و فرهنگ جدا شود. همچنین می تواند، به این موضوع که اقتصاد چگونه کار می کند مربوط شود. اختلاف عقیده، به دو طبقه آخر که پایه اولیه را برای مکاتب مختلف فکری در اقتصاد فراهم می کند مربوط می شود.

[*~* مهسا *~*]

درست آن جا که به موضوعات روش شناسی مربوط می شود، اقتصاددانان اسلامی روی دو حوزه آخر متمرکز شده اند. غفلت از حوزه نخست قابل درک است. بیشتر متون اقتصاد اسلامی بر اصول اسلامی برآمده از منابع فقهی بنا شده است. هر بحثی در این اصول به مجادلات متناظر با آن در متون فقهی مربوط می شود و نمی تواند با هر قاعده روش شناسی دیگری رفع شود. در حقیقت، فلسفه علمی پوپر، (Popperian Philosophy of Science) اغلب به قضایای اقتصاد اسلامی به عنوان غیر علمی می نگرد. بطور مشابه، طرفداران اقتصاد اسلامی که اقتصاد را به عنوان یک موضوع هنجاری طبقه بندی می کنند، نمی توانند مکتب ابطال گرایی را به عنوان یک روش پیشرفت در دانش بپذیرند. با این وجود، اقتصاددانان اسلامی تنها در این نقطه توقف نمی کنند. بسیاری از اقتصاددانان سنتی غرب، که به مکاتب فکری مختلف تعلق دارند، بحثهای متقاعدکننده ای در مورد این که اقتصاد همیشه هنجاری است ارائه کرده اند. برای مثال وارن ساموئلز(Warren Samuels (1992), PP. 85-91) ادعا می کند که علم اقتصاد هنجاری است زیرا خود اقتصاد هنجاری است، اقتصاد بوسیله انسان ساخته می شود که محصول انسان است و به ناچار هنجاری است. اقتصاد نتیجه مجموع انتخابهای افراد از طریق فرآیند اجتماعی یا جمعی انتخاب مانند بازار و سیاست است. طبق نظر مک لاسکی (Mccloskey (1985), P. 18)مدرنیزم دانشی را وعده می دهد خالی از شک، متافیزیک، هنجارها و عقاید شخصی. ولی آنچه که قادر است تحویل دهد، تغییر نام یافته ای است، تحت عنوان روش شناسی که دانشمند، و بویژه متافیزیک دانشمند اقتصادی، هنجارها و عقاید شخصی او، نمی تواند آنچه را که ادعا می کند تحویل دهد.

[*~* مهسا *~*]

به هر حال، بسیاری از روش شناسان اقتصادی، از ابطال گرایی پوپری حمایت نمی کنند.(Backhouse (1994), Chapter 1) در میان اقتصاددانان اجماع تقریبا کاملی وجود دارد، که یک شاهد تجربی منفرد علیه یک نظریه اقتصادی، نظریه را رد نمی کند. تنها روایت ابطال گرایی پوپری که بعضی اقتصاددانان حامی آن هستند، مکتب خردگرایی انتقادی است.(Boland (1994), P. 158) بطور مشابه روش شناسان اقتصادی، این عقیده کوهن را، که در هر دوره زمانی خاص، تنها یک نمونه مسلط در هر رشته علمی وجود دارد زیر سؤال برده اند. طبق تحلیل او، تمام کارهای تحقیقاتی در یک رشته خاص تلاشهایی است، برای حل برخی معماهای حل نشده نمونه غالب، تا زمانی که انقلاب یک نمونه جدید بوجود آورد. اقتصاددانان وجود نمونه های زنده مختلف را در یک دوره زمانی خاص مانند اقتصاد مارکسیستی ، اقتصاد نئوکلاسیک، اقتصاد کینزی و اقتصاد نهادگرا نشان داده اند.

[*~* مهسا *~*]

روش شناسی که در اقتصاد طرفدارانی پیدا کرده است به لاکاتوش (Lakatos) مربوط می شود که برنامه پژوهشی علمی او به خصیصه های جهان اقتصاد نزدیک تر است. طبق نظر لاکاتوش، به جای یک نمونه غالب در یک زمان، برنامه های تحقیقاتی رقیب در یک رشته علمی وجود دارد. هر برنامه یک هسته سخت دارد، که شامل فروضی است که خدشه پذیر نیستند و یک کمربند حفاظتی شامل یک مجموعه فروض کم اهمیت تر که می توان آنها را برای تبیین هرگونه بی نظمی یا نقص در نظریه تغییر داد. سپس لاکاتوش یک برنامه تحقیقاتی پیش برنده(Progressive) را به عنوان برنامه ای تعریف می کند که نه تنها هرگونه بی نظمی را تبیین می کند، بلکه حقایق جدیدی را نیز پیش بینی می کند. از طرف دیگر یک برنامه پس رونده (Adegenerating programme) این است که کاری بیش از تبیین هرگونه بی نظمی انجام نمی دهد. لاکاتوش از رها کردن برنامه های پس رونده برای پیشرفت یک علم خاص دفاع می کند.(Backhouse (1994), P. 174)