چالش های موجود نظام آموزش اقتصاد اسلامی

[*~* مهسا *~*]

این امر سبب شد تا ورود مباحث اقتصاد اسلامی به نظام آموزش رسمی کشور حتی در مقایسه با سایر کشورهای مسلمان و در حال توسعه با دست کم 4 دهه تأخیر صورت گیرد. اگرچه سابقه پژوهش در زمینه اقتصاد اسلامی با مبانی علمی نو در دیگر کشورها، به دهه 40 برمی گردد، درج متون درسی اقتصاد اسلامی در سرفصل برنامه های آموزشی مراکز دانشگاهی به دهه های 60 و 70 میلادی مربوط می شود. کشورهای عربستان سعودی و پاکستان، نخستین کشورهایی هستند که موضوعات اقتصاد اسلامی را در برنامه های آموزش رسمی قرار داده اند و پس از آن ها، کشورهای مصر، عراق، مالزی و برخی از کشورهای اسلامی به بازگشایی رشته و گرایش اقتصاد اقدام کردند؛ به طوری که در عربستان سعودی و پاکستان آموزش رسمی اقتصاد اسلامی تا مقطع دکتری ارتقا یافت و کشورهایی مانند مالزی و پاکستان به تأسیس دانشگاه بین المللی اسلامی اقدام کردند که یکی از گروه های فعال در این مراکز، اقتصاد اسلامی است. به رغم این اقدام های گسترده و زیربنایی، ورود مباحث اقتصاد اسلامی به نظام آموزش رسمی کشور با تأخیر صورت گرفت و پس از پیروزی انقلاب و متعاقب آن وقوع انقلاب فرهنگی با وجود بازنگری در متون درسی دانشگاهی، در مجموع 5 واحد دروس مرتبط با اقتصاد اسلامی در مقطع کارشناسی و 3 واحد در مقطع کارشناسی ارشد به برنامه های درسی مصوب در نظام آموزش رسمی کشور افزوده شد و به استثنای دو دانشگاه پایتخت که به برگزاری گرایش در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری موفق شدند، رشته اقتصاد اسلامی به طور مستقل در هیچ مقطعی مورد موافقت شورای گسترش آموزش عالی قرار نگرفت2 و این امر، فاصله دانش اقتصاد اسلامی در ایران را با مرز دانش موجود حتی در کشورهای مسلمان بیشتر کرد و این در حالی اتفاق افتاد که دانش اقتصاد متعارف کشور فاصله معنا داری با مرز دانش جهانی داشت.3

[*~* مهسا *~*]

بخش دوم: آموزش اقتصاد ایران و اقتصاد اسلامی

21. ماهیت فرایند تولید علم اقتصاد در ایران

پویایی نظام آموزشی و کارآمدسازی آن با اهداف دستیابی به مرز دانش و تولید علم، مستلزم فراهم ساختن سازوکار و تمهیدهایی است که دانشگاه و نظام آموزش رسمی، به حرکت به آن سمت ملزم است. برای بررسی دقیق میزان کارآمدی نظام آموزشی اقتصاد در ایران و نظام آموزشی دانشگاه های معتبر دنیا و سرانجام میزان عقب ماندگی علمی در کشور از تولید دانش جهانی اقتصاد، باید به تحلیل روابط بین نظام آموزشی و نظام پژوهشی و نظام تولید دانش اقتصاد پرداخت. نمودار شماره 1 روابط ساختاری نظام آموزشی و پژوهشی و سازوکار فرایند تولید علم را در مراکز دانشگاهی کارآمد دنیا نشان می دهد. آموزش و پژوهش، دو عنصر محوری این نظام شمرده می شوند. براساس حلقه های به هم پیوسته این ساختار، اقتصاددانان، رکن اصلی نظام پژوهشی به شمار می آیند که خود محصول نظام آموزشی اند و حیات نظام آموزشی به پویایی نظام پژوهشی وابسته است. تفاوت ساختاری نظام آموزشی ما با نظام آموزشی دانشگاه های معتبر در این است که آن جا نظام آموزشی، نظریات جدید اقتصادی و نوآوری های علمی را از نظام پژوهشی می گیرد و این در وضعیتی است که محور اصلی نظام آموزشی یعنی پژوهشگران و اقتصاددانان، حاصل همان نظام آموزشی هستند

[*~* مهسا *~*]

نمودار شماره 1. مدار چرخشی تولید علم در نظام های آموزشی کشورهای پیشرفته
این چرخة پویا که بیانگر اتصال نظام آموزشی و نظام پژوهشی و سیکل تولید علم اقتصاد در فرایند داده ستانده ای است، مبنای رشد و توسعه علم اقتصاد قرار می گیرد (درخشان، 1381: ص24). حال پرسش اساسی این است که این مدار پیوسته و مدار اتصال که در دانشگاه های معتبر دنیا منشأ تولید علم و نوآوری در عرصه اقتصاد است، در نظام آموزشی رسمی و تولید علم اقتصاد در ایران و متعاقب آن در عرصه اقتصاد اسلامی چگونه عمل می کند. در وضعیت فعلی، جریان تولید دانش اقتصاد و به طریق اَوْلا تولید اقتصاد اسلامی پویایی لازم را ندارد. در این مجال، فرصت تبیین علل این امر برای فرایند تولید علم اقتصاد در نظام آموزشی و پژوهشی کشور وجود ندارد؛ امّا کوشش می شود چرایی این امر تا حدودی در حوزه اقتصاد اسلامی پاسخ داده شود؛ بنابراین، محور موردنظر این نوشتار این است که چه سازوکار و سازماندهی در دانشگاه های شاخص وجود دارد که سبب شده است، مدار آموزش و پژوهش در تولید علم به هم پیوسته باشد و چرا این سازوکار در نظام آموزشی ما برای اقتصاد اسلامی وجود ندارد.

[*~* مهسا *~*]

چنین به نظر می رسد که هدف نظام آموزشی ما، رسیدن به سطح دانشگاه های شاخص دنیا و پیوستن به حلقه جهانی آموزش و پژوهش اقتصاد نبوده است؛ به طوری که متون درسی رایج در نظام آموزشی اقتصاد شامل کتاب ها و جزوات درسی حدود 5 سال و مقالات علمی و پژوهشی منتشرشده بین 2 تا 3 سال از مرز دانش عقب ترند. این در حالی است که این فاصله در زمینه اقتصاد اسلامی نه تنها با مرز دانش جهانی، بلکه با سطح دانش اقتصاد در کشورهای مسلمان نیز قابل مشاهده است. اگر هدف نظام آموزشی، توسعه و نوآوری در دانش اقتصاد باشد، نه صرفاً تربیت دانشجو در مقاطع گوناگون، بلکه باید نظام آموزشی قادر باشد دانشجو را در حداقل زمان به مرز دانش رساند، و این در حالی است که دو دهه تلاش و برنامه ریزی نظام آموزشی ما در حوزه دانش اقتصاد تاکنون نتوانسته بستر لازم را برای تحقق هدف فراهم سازد.

[*~* مهسا *~*]

22. اقتصاد اسلامی و آموخته های اقتصاددانان کشور

برونداد و سازوکار نظام های آموزشی متفاوت است. اگر هدف نظام آموزشی، تربیت برای نوآوری در کاربرد علم یا اساساً تولید علم باشد، بستر لازم از طریق منابع و مآخذ، نحوه تدریس، پرسش های امتحانی، گزینش دانشجو و ... باید فراهم شود. سازوکار آموزش علم اقتصاد در ایران مانند سایر حوزه ها از آغاز در یک بستر دولتی شکل گرفته، همان ویژگی و ساختاری را دارد که سایر مقولات وابسته به دولت، در نیم قرن اخیر داشته اند. نظام آموزشی اقتصاد ایران تاکنون شاهد ظهور چهار نسل دانش آموختگان اقتصاد بوده است و شناخت اجمالی توانایی ها و رویکردهای آنان در جایگاه خود می تواند توضیح دهندة بخشی از علل حاشیه ای بودن یا انزوای اقتصاد اسلامی، در نظام آموزش رسمی کشور باشد.

[*~* مهسا *~*]

نسل اوّل اقتصاددانان که متولیان نظام آموزش رسمی اقتصاد در ایران بودند، در مقطعی از حیات سیاسی و اقتصادی کشور ظهور یافتند که فرصت لازم برای اندیشه در مبانی علم اقتصاد، تعمق در تاریخ عقاید اقتصادی و توجه به مقولات وصفی اقتصاد را یافتند و به مسائل اقتصاد رویکردی علمی تر داشتند. این نسل با وجود شناخت و توانایی در مسائل اقتصاد ایران، بیشتر در عرصه آموزش و پرورش حضور یافت و نقش چندانی در سیاستگذاری و مدیریت کلان اقتصادی ایفا نکرد. در عصر ظهور این نسل از دانش آموختگان اقتصاد، مباحث اقتصاد اسلامی در ایران و سایر کشورهای مسلمان در محافل آکادمیک و مراکز تصمیم ساز و سیاستگذار مورد بحث و چالش نبود و این نسل که به طور عام فارغ التحصیلان قبل از پیروزی انقلاب و اغلب، محصول نظام آموزشی دانشگاه های غربی بودند، به شدّت تحت تأثیر رویکردهای کمی قرار گرفتند و به روش های تحلیلی وصفی تمایل چندانی نداشتند و گرایش عمده آن ها به طور عام معطوف به کاربرد روش کمّی، آماری و ریاضی در اقتصاد بود. بی میلی نظام حاکم و تأکید افراطی بر روش های کمی، باعث شد تا این نسل از دانش آموختگان اقتصاد، از توجه به مبانی فلسفی و روش شناختی علم اقتصاد و پرداختن به زمینه های تاریخی، سیاسی و اجتماعی نظام اقتصادی غافل شوند و ماحصل سیطره چنین رویکردی سبب شد تا به رغم این که در این مقطع مباحث اقتصاد اسلامی در محافل آکادمیک کشورهای مسلمان و حتی برخی دانشگاه های غربی از مباحث اصلی و کلیدی به شمار می آمد، هیچ برنامه ریزی و اقدامی در جهت بهره گیری از مبانی اقتصاد اسلامی در نظام آموزش رسمی اقتصاد کشور به عمل نیاید.4 جو علمی حاکم بر حوزه های علمیه در این دوران، تعمیق فقه سنتی بود و مباحث جدید اقتصاد در کرسی های درس فقه و همچنین طلبه های جوان مورد اقبال واقع نمی شد.

[*~* مهسا *~*]

نسل دوم دانش آموختگان اقتصاد در دوران پس از اصلاحات ارضی تا انقلاب اسلامی، دوره رشد، آموزش و تحصیل خود را پیمود و در عرصه های علمی و آموزشی کشور حضور یافتند. با پایان جنگ، عرصه جدیدی برای حضور گستردة نسل دوم در عرصه های سیاستگذاری و مدیریت های کلان و بخش فراهم شد. و افزون بر حضور گسترده در مراکز آموزشی، با درگیرشدن در مسائل اجرایی، عملاً مجالی برای پژوهش، تولید علم و نوآوری در عرصه دانش اقتصاد به ویژه مباحث اقتصاد اسلامی که در آن مقطع به طور جدی مورد بحث محافل علمی و اجرایی و حتی جامعه بود نیافتند و در نتیجه، به بازسازی خود نیازی نمی دیدند؛ پس این اقتصاددانان، نه تنها از مرز دانش در قلمرو سرحدی دانش جهانی فاصله گرفتند، بلکه فرصت و امکانی برای تعمق در مبانی فلسفی، روش شناختی و تاریخی علم اقتصاد و مطالعه و شناخت ساختارها و سازوکارهای جامعه و اقتصاد ایران نیافتند و از این ناحیه بیشترین آسیب به مباحث مربوط به اقتصاد اسلامی که می بایست با نگرش جامع مورد بررسی علمی قرار می گرفت، وارد شد. نگاه مکانیکی و ساده انگارانه، کنار تأکید صرف بر رویکردهای کمی و ریاضی بدون شناخت مسائل روز جامعه ایران، سبب شد که دانش آموختگان اقتصاد در ایران به جای تعدیل مسائل اقتصاد ایران با مبانی ارزشی جامعه، نگاه خود را معطوف به تعدیل اقتصاد ایران بر مبنای آموزه های اقتصاد کلاسیک کنند و تداوم این امر سبب شد تا پس از گذشت نزدیک به سه دهه، هنوز این پرسش باقی بماند که چرا اقتصاد ایران براساس آموزه های دینی اداره نمی شود!

[*~* مهسا *~*]

از طرفی، این نسل مجبور بود جای نسل اول دانشگاه ها را پر کند و با حجم انبوهی از تدریس درگیر شود؛ بدین جهت، تدریس گسترده، امکان پژوهش را از این نسل گرفت و از سوی دیگر، با پذیرش مسؤولیت های بیرون دانشگاه ها و درگیرشدن در مسائل روزمره مدیریتی، دیگر فرصتی برای پژوهش منظم و روشمند نیافت. حاصل این وضعیت چنین شد که نسل دوم دانش آموختگان نه تنها از پیشرفت مرزی دانش اقتصاد در قلمرو سرحدی دانش جهانی فاصله گرفت، بلکه فرصت و امکانی برای تعمق در مبانی فلسفی، روش شناختی و تاریخی علم اقتصاد و نیز مطالعه و شناخت ساختارها و سازوکارهای جامعه و اقتصاد ایران [از جمله مباحث مربوط به اقتصاد اسلامی] نیز نیافت.5 در این دوره نیز همانند دوره پیشین، رویکرد سنتی در حوزه ها حاکم بود. این نگرش به طور عمده از فقدان نظام اسلامی و احساس عدم نیاز به این گونه مسائل ناشی می شد؛ البته حرکت هایی به صورت فردی در جهت پاسخگویی به مشکلات فکری جدید به وسیله برخی صاحبنظران آغاز شده بود که می توان به حرکت پرتلاش علامه بزرگوار شهید مطهری، و شهید بهشتی اشاره کرد. همچنین می توان شهید آیت الله صدر را نام برد که با نگارش کتاب اقتصادنا، البنک الاربوی و ... تلاش نظام مندی را در این زمینه آغاز کرد.

[*~* مهسا *~*]

نسل سوم دانش آموختگان اقتصاد در سال های پس از انقلاب، آموزش خود را آغاز کرد این نسل به طور عمده در دوران فقدان تعامل دانشگاهی و علمی ایران با خارج در دانشگاه های داخل کشور آموزش دید. با توجه به ارتباط علمی منسجم میان دانشگاه های داخل و خارج و نیز دورماندن نسل دوم از قلمرو سرحدی دانش، نسل سوم نیز به طور طبیعی با فاصله بسیاری از قلمرو سرحدی دانش آموزش دید.

این نسل به دلیل برخورداری از نظام آموزشی داخلی تا حدودی توانست خود را به مباحث اقتصاد اسلامی نزدیک سازد؛ امّا به دلیل بیگانگی نسبی نسل دوم و فقدان مبانی نظری منسجم در زمینه اقتصاد اسلامی، تلاش این نسل صرفاً به نگارش چندین رساله در مقاطع کارشناسی ارشد و تعداد معدودی رساله در مقطع دکتری معطوف شد. یکی از ویژگی های این نسل، نزدیک شدن دانش آموختگان دو عرصه دانش، یعنی حوزه و دانشگاه است. دانشجویان رشته های علوم انسانی و از جمله اقتصاد، اقبال بیشتری به آموزه های اسلامی نشان داده، کوشیدند اندیشه های تجربی خود را با ارزش های اسلامی هماهنگ سازند. از طرفی در حوزة علمیه نیز تحولات چشمگیری در این زمینه رخ داد. برخی از فقیهان گرانقدر، موضوعات جدید اقتصادی را با اقبال بیشتری در درس خارج فقه خود مورد بحث و تدریس قرار دادند و تعداد قابل توجهی از دانش آموختگان حوزوی نیز به فراگیری علوم دانشگاهی و از جمله اقتصاد پرداختند و همچنین تألیفات در زمینه اقتصاد اسلامی هرچند گام های اولیه خود را می گذراند، بین این نسل رونق بیشتری یافته و امید این است که با اقبال بیشتر مسؤولان برنامه ریزی و مدیران اجرایی کشور بتواند جایگاه حقیقی خود را بیابد.

[*~* مهسا *~*]

نسل چهارم، هم اکنون در حال تجربة دوران تحصیلات تکمیلی است و آموزه های این نسل، بیشتر از اندوخته های نسل دوم و سوم تأثیر می پذیرد. فرایند آموزش این نسل، به صورت تولید انبوه بدون توجه جدی به استانداردهای علمی جهانی است. انتظار از این نسل به دلیل وضعیت ویژه اقتصادی و اجتماعی کشور به ویژه در زمینه انسجام مبانی نظری اقتصادی اسلامی و کاربردی کردن آن، بیش از نسل های دیگر است. این نسل که آگاهی بیشتری از نسل های قبل دربارة عقب ماندگی علمی کشور دارد، باید با تأمل بیشتر، مسائل اقتصاد ایران را مورد توجه قرار دهد و پرداختن به مسائل اقتصاد اسلامی، یکی از چالش های اقتصاد ایران است که باید به وسیله این نسل جایگاه خاصی داشته باشد.