چالش های موجود نظام آموزش اقتصاد اسلامی

[*~* مهسا *~*]

42. نظام عرضه اقتصاد اسلامی

در وضعیت رقابتی، اگر فرض حاکمیت مصرف کننده را مبنا قرار دهیم، باید عرضه در پاسخ به تقاضا صورت گیرد، و خدماتی قابل عرضه است که در بازار به اندازه کافی برای آن ها تقاضا وجود داشته باشد. با وضعیتی که برای تقاضا در بازار تولید علم اقتصاد اسلامی در بخش پیشین ارائه شده، به نظر نمی رسد که طرف عرضه خدمات علمی اقتصاد اسلامی، وضعیت مطلوبی داشته باشد. به طور کلی، عرضه کننده محصولات دانش اقتصاد در ایران، مجموعه ای از واحدهای دولتی یا متکی به دولت هستند که به طور عام فاقد کارایی و پویایی لازمند و محصولات این واحدها، از یک سو فاقد استانداردهای لازم برای رقابت در بازار جهانی، و از سوی دیگر، فاقد توانایی ابداع و نوآوری برای پاسخگویی به نیازهای روز جامعه است. این سازوکار طرف عرضه، برای اقتصاد اسلامی در ابعاد گسترده تری صادق است؛ به طوری که همان نظام آموزشی دولتی با آن ویژگی ها در زمینه کارایی و نوآوری، متولی تولید و عرضه مطالعات مربوط به اقتصاد اسلامی است؛ امّا تفاوت ساختاری آن با سازوکار کلی اقتصاد در ایران این است که در سایر عرصه ها در طرف تقاضا مشکل و محدودیت وجود ندارد؛ در صورتی که برای اقتصاد اسلامی، کنار نظام ناکارامد عرضه آموزش، در طرف تقاضا اقبال عمومی برای محصولات اقتصاد اسلامی مشاهده نمی شود. فقدان نوآوری و دوری از استاندارهای موجود در تولید علم برای اقتصاد اسلامی، هم در سطح جهانی و هم در نظام آموزشی ایران در سطح گسترده تری مشاهده می شود. مجموعه این مسائل سبب می شود که هم در طرف عرضه و هم در طرف تقاضا فرایند تولید علم و کاربردی کردن در حوزه اقتصاد اسلامی با چالش جدی مواجه باشد.

[*~* مهسا *~*]

نتیجه گیری

تلاش اصلی در این نوشتار، پاسخ به دو پرسش اساسی در زمینه نظام آموزشی رسمی اقتصاد ایران و اقتصاد اسلامی به صورت بخشی از این نظام بود و این دو پرسش محوری عبارتند از:
1. چه سازوکاری در دانشگاه های معتبر وجود دارد که سبب می شود مدار آموزش و پژوهش، بستر تولید علم را فراهم کنند که نظام آموزش رسمی ما در زمینه اقتصاد اسلامی فاقد آن است؟
2. دانشگاه های ما چه اقدام هایی باید به عمل آورند تا بتوانند با نهادینه کردن این مدار، فرایند تولید علم در زمینه اقتصاد اسلامی را گسترش دهند؟
پاسخ به دو پرسش پیشین می تواند رسالت نظام آموزش رسمی، اقتصاد در ایران برای چرایی عدم اجرای اقتصاد اسلامی در ایران را تبیین کند. برای این منظور، این مقاله، در 4 بخش پیشین زوایای این امر را بررسی کرد. در بخش اوّل، فرایند شکل گیری دانش اقتصاد در ایران و اقتصاد اسلامی با مرور بر شکل گیری نظام آموزش رسمی اقتصاد و سازوکار بومی سازی مطالعات اقتصاد در ایران بررسی شد. بخش دوم به موقعیت سنجی نظام آموزش اقتصاد ایران با تأکید بر مطالعات اقتصاد اسلامی اختصاص یافت که در این زمینه، ماهیت فرایند تولید علم در ایران و ارتباط آموخته های اقتصاددانان ایران و مباحث اقتصاد اسلامی بررسی شد. در بخش سوم، عناصر کلیدی تأثیرگذار بر نظام آموزشی اقتصاد ایران با تأکید بر آموزش اقتصاد اسلامی بررسی شد که در این باره، عناصر کلیدی این نظام شامل پذیرش دانشجو، دانش آموختگان، برنامه آموزشی و استادان مورد بررسی قرار گرفت. تصمیم سازان و مجریان، دومین مؤلفه تأثیرگذار بر نظام آموزشی اقتصاد اسلامی بودند که رویکرد این بخش به فرایند تولید علم اقتصاد اسلامی نیز بررسی شد و در بخش چهارم، بازار مباحث اقتصاد اسلامی در طرف عرضه و تقاضا مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفت

[*~* مهسا *~*]

نتایج حاصل از این بررسی ها را می توان به شرح ذیل خلاصه کرد:
1. روند بومی سازی دانش اقتصاد در نظام آموزش رسمی کشور با تأخیر صورت گرفت. فقدان راهبرد مشخص و انسجام برای دستیابی به مرز دانش و دستیابی به نظام آموزش اقتصاد جهانی سبب تأخیر در آستانه ورود به دانش جهانی اقتصاد شد که این امر نه تنها روند تکامل و شکل گیری دانش اقتصاد، بلکه جریان نظریه پردازی در زمینه اقتصاد را تحت تأثیر قرار داد.
2. آستانه ورود به مباحث اقتصاد اسلامی در نظام آموزش رسمی اقتصاد در ایران، نه تنها از ورود دیر هنگام ایران به مباحث دانش اقتصاد متأثر است، بلکه بیانگر تأخیر قابل توجه نظام آموزش رسمی اقتصاد اسلامی ایران با کشورهای مسلمان است که نشان می دهد افزون بر تأخیر در زمینه ورود به آموزش اقتصاد، تأخیر قابل توجه در ورود به مباحث اقتصاد اسلامی وجود دارد که این تأخیر دست کم سه دهه است.

3. فقدان پیوند ساختاری بین نظام آموزشی و پژوهشی از جمله علل عمدة عدم کارایی نظام تولید در نظام آموزش رسمی اقتصاد ایران است که این امر نه تنها کل نظام آموزشی اقتصاد، بلکه به طریق اَوْلا نظام آموزش اقتصاد اسلامی در ایران را به شدّت تحت تأثیر قرار می دهد.

[*~* مهسا *~*]

4. دانش آموختگان نظام آموزشی رسمی اقتصاد ایران قبل از انقلاب به دلیل عدم اقبال این مباحث در آن مقطع از تاریخ ایران و فقدان ضرورت برای طرح مسائل اقتصاد اسلامی، توجه چندانی به این مباحث نداشتند و در دهه اوّل انقلاب به دلیل اشتغال دانش آموختگان به مسائل آموزشی و درگیرشدن با مسائل اجرایی، به مسائل اقتصاد اسلامی توجه بنیادی نداشتند و از این مباحث استقبال نکردند.
5. رویکرد غالب در دهه های گذشته بین نسل های گوناگون دانش آموختگان اقتصاد، رویکرد کمّی، مکانیکی و تحلیل بود و مسائل اقتصاد اسلامی به دلیل ضعف پایه های نظری، عدم انطباق با سازوکارهای تحلیل کمّی، مورد بی مهری قرار گرفت و سیطره آموزش اقتصاد کلاسیکی مجال اندیشه در حوزه اقتصاد اسلامی به دانش آموختگان اقتصاد نداد.
6. دانشجویان به دلیل فقدان چشم اندازهای امیدبخش به ویژه در زمینه درآمدهای انتظاری به صورت یکی از عناصر کلیدی نظام آموزشی، انگیزه لازم برای فراگیری مباحث مربوط به اقتصاد اسلامی را نداشتند و این امر در وضعی گسترده تر شد که مطالعات نشان داد دانشجویان رشته اقتصاد کمترین شناخت و در نتیجه کمترین انگیزه برای انتخاب رشته اقتصاد در مقایسه با سایر دانشجویان دیگر رشته ها را داشته اند.

[*~* مهسا *~*]

.
7. نظام برنامه ریزی آموزش رسمی کشور پس از پیروزی انقلاب اقدام جدی برای گسترش رشته ها و گرایش های اقتصاد نداشته و تلاش در این زمینه صرفاً محدود به چند واحد درسی در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد بوده و این در حالی است که در برخی از کشورهای مسلمان، نظام آموزشی، اجرای دوره های کارشناسی ارشد و حتی دکتری را در دستور کار نظام آموزشی قرار داده است.
8. استادان اقتصاد در دانشگاه ها به دلیل درگیرشدن با مسائل آموزشی درون دانشگاه ها و پذیرش مسؤولیت های اجرایی در بیرون دانشگاه و فقدان تقاضای جدی برای مباحث اقتصاد اسلامی در جامعه، با مباحث اقتصاد اسلامی بیگانه شدند و محدود افرادی که در این زمینه کوشیدند، افرادی بودند که ذاتاً به مسائل و به مباحث اقتصاد اسلامی علاقه مند بودند و تخمین های مادی و اقتصادی در انتخاب آن ها بی تأثیر بود؛ بنابراین، افرادی که دارای انگیزه درونی نبودند، به دلیل هزینه فرصت بالای پرداختن به موضوعات اقتصاد اسلامی، به فعالیت در این زمینه تمایل نداشتند؛ بدین سبب، فرایند تولید علم در این زمینه به شدّت آسیب دید و تحولی چندان در این زمینه صورت نگرفت.
9. مدیران، سیاستگذاران و تصمیم سازان جامعه عملاً برای گسترش مباحث دانش اقتصاد با حمایت و تشویق دانشگاه ها از یک سو و الزام مدیران و دستگاه های اجرایی برای اجرای اقتصاد اسلامی از سوی دیگر در سطح جامعه، اقدام مؤثری نکردند و عملاً این مباحث به جای این که در متن نیازها و الزام ها قرار گیرد، به صورت امری حاشیه ای متداول شد.
10. در بازار محصولات دانش اقتصاد اسلامی نه در طرف تقاضا و نه در طرف عرضه، اقدام مؤثر و اساسی صورت نگرفت. در طرف تقاضا جامعه به ویژه دولت، در جایگاه عمده ترین متقاضی محصولات اقتصاد اسلامی، مباحث اقتصاد اسلامی را نه یک کالای ضرور بلکه کالایی لوکس تلقی کرد و با برخورد سلیقه ای، هیچ گاه تقاضای مؤثر ایجاد نکرد. در طرف عرضه نیز دانشگاه ها که یگانه تولیدکننده این محصول بودند، با مشاهده بی انگیزگی دولت و کارگزاران، موقعیت مناسبی در نظام آموزشی برای مباحث اقتصاد اسلامی فراهم نکردند؛ به طوری که برایند این رویکرد، مباحث اقتصاد اسلامی را در دور باطل، هم از طرف دانشگاه ها و هم از طرف کارگزاران دولتی قرار داد.

[*~* مهسا *~*]

منابع و مآخذ

1. بازرگان، عباس، «آغازی بر ارزیابی کیفیت در آموزش عالی ایران: چالش ها و چشم اندازها»، فصلنامة پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی، ش15، بی تا.
2. داگلاس. ج. س. جانسون، علم اقتصاد، پیشرفت، رکود یا انحطاط، محسن رنانی، انتشارات فلاحت ایران، چاپ اوّل، فروردین 1373ش.
3. درخشان، مسعود، «بررسی تطبیقی نظام آموزش علم اقتصاد در ایران و سایر کشورها»، مجموعه مقالات اولین همایش دستاوردهای آموزشی و پژوهشی علم اقتصاد در ایران، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1381ش.
4. مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی، آمارنامه، فهرست اسامی و مشخصات اعضای هیأت علمی دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی، تهران، 1377ش.
5. مجموعه مقالات اولین نشست متخصصین مدرسان اقتصاد اسلامی، دانشگاه بابلسر، انتشارات پژوهشکده اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس، تهران، 1382ش.

6. مجموعه مقالات اولین همایش دوسالانه اقتصاد اسلامی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، 1371ش.

[*~* مهسا *~*]

7. مجموعه مقالات دومین همایش دوسالانه اقتصاد اسلامی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، 1380ش.
8. مجموعه مقالات سومین همایش دوسالانه اقتصاد اسلامی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، 1382ش.
9. مرکز تحقیقات علمی کشور، گزارش طرح پژوهشی، تحلیلی از سیر تاریخی و تأسیس و گسترش رشته دوره های تکمیلی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1376ش.

10. مصباحی، غلام رضا، «بررسی آموزش اقتصاد پول و بانکداری در جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامة تخصّصی اقتصاد اسلامی، ش15، پاییز 1383ش.
11. منصف، عبدالعلی، «بررسی روش آموزشی علم اقتصاد در ایران»، مجموعه مقاله های اولین همایش دستاوردهای آموزشی و پژوهشی علم اقتصاد در ایران، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1381ش.
12. وزارت فرهنگ و آموزش عالی، سیر تحول تاریخی در مؤسسات آموزش عالی در ایران، تهران، 1361ش.

[*~* مهسا *~*]

* استادیار دانشگاه تربیت مدرس.
1- از همین جا می توان به طور تلویحی دریافت که ناکامی در اجرای نظام اقتصاد اسلامی، دست کم در عرصه های عملیاتی متوجه اقتصاددانان و نظام آموزشی رسمی اقتصاد در ایران نیست؛ اگرچه تلاش دوچندان نظام آموزش رسمی اقتصاد در ایران و اقتصاددانان در گسترش نظام اقتصاد اسلامی و بومی سازی آن بی تأثیر نخواهد بود.
2- البته هیچ یک از دانشگاه های کشور به طور رسمی درخواست اجرای کارشناسی اقتصاد اسلامی را به این شورا ارسال نکردند.
3- به طور مثال، کتاب های اصلی مورد استفاده دانشگاه های ما در زمینه دانش اقتصاد 5 سال از حلقه جهانی دانش اقتصاد عقب تر است و مقالات علمی پژوهشی 2 یا 3 سال و توان تولید علم کشور به تبع این، از تولید علم جهانی عقب تر است.

4- این بی توجهی در وضعیتی رخ داد که در آن مقطع، بسیاری از نیروهای مذهبی دانشگاهی و روشنفکران جامعه، طرح مباحث مربوط به اقتصاد اسلامی را امری ضرور می دانستند.
5- نگارنده بر این عقیده است که نسل دوم، افزون بر این که فرصت برای تعمق در مسائل ساختاری و تنگناهای اساسی آن را نیافت، به استثنای محدود افرادی که تلاش های علمی در زمینه اقتصاد اسلامی داشتند مانند آقایان دکتر صدر، دکتر توتونچیان و برخی از استادان حوزه، این نسل توجه کافی به مسائل اقتصاد اسلامی نداشت و این مباحث کماکان در حاشیه باقی ماند.

[*~* مهسا *~*]

6- برای کسب اطلاعات بیشتر، رجوع کنید به دفترچه های شماره 1 و 2 راهنمای آزمون سراسری سال 1380 سازمان سنجش آموزش کشور.
7- این در حالی است که رشته اقتصاد، یکی از رشته های اصلی نظام آموزشی متوسطه است و انتظار این است که شناخت و انگیزه دانش آموزان دربارة این رشته قابل توجه باشد.
8-البته در این زمینه هیچ گاه نباید دچار دور باطل شویم؛ به گونه ای که دانشگاه و نظام آموزشی، فقدان تقاضا برای متخصص اقتصاد اسلامی را از سوی دولت و نهادهای برنامه ریز قرار دهد و سیاستگذاران و دولتمردان، ناتوانی دانشگاه در خلق نظریه های جدید و نظریه پردازی و کاربردی کردن آن از طرف دانشگاه را بهانه بی مهری به اقتصاد اسلامی قرار دهند.

9-چنین به نظر می رسد که تقاضا برای اقتصاد اسلامی از طرف سیاستگذاران، تقاضا برای کالای لوکس است نه کالای ضرور. قابل توجه است که تکامل و بهبود کالای ضرور، تابع نیاز است؛ در صورتی که این امر، برای کالای لوکس تابع سلیقه است. بر این اساس، برخوردهای سلیقه ای با اقتصاد اسلامی می تواند این گونه توجیه شود.
10- این آمار براساس آماری فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی که در سال 1381 انتشار یافته، به دست آمده است