چالش های موجود نظام آموزش اقتصاد اسلامی

[*~* مهسا *~*]

منابع مقاله:
فصلنامه اقتصاد اسلامی، شماره 18، احمدی، علی محمد*؛


چکیده

با گذشت نزدیک به سه دهه از پیروزی انقلاب اسلامی، هنوز مبانی اقتصاد اسلامی در اقتصاد جامعه به کار گرفته نمی شود و کارکرد اقتصاد ایران بیشتر از آموزه های اقتصاد متعارف متأثر است. اگرچه عوامل متعددی در این امر دخیلند، از نقش و جایگاه نظام آموزشی کشور و فرایند تولید علم آن نباید غافل ماند. بررسی ها نشان می دهد که با ثبات عوامل دیگر، نظام آموزشی کشور در ایفای نقش و رسالت خود موفق عمل نکرده است و ارکان این نظام نتوانسته اند گام مؤثری در عملیاتی کردن مبانی اقتصاد اسلامی در حوزة نظر و عمل بردارند. ناکامی نظام آموزشی در ایفای نقش خود می تواند متأثر از عواملی چون شکاف سطح موجود دانش اقتصاد ایران با مرز دانش، بومی نبودن دانش اقتصاد و حاشیه ای شدن مباحث اقتصاد اسلامی، تحت الشعاع قرارگرفتن مباحث اقتصاد اسلامی از ناحیه رویکردهای کمی و مهندسی اقتصاد کلاسیک، فقدان پیوستگی بین فرایند آموزش، پژوهش و تولید علم در ایران، بی انگیزه بودن دانشجویان اقتصاد به رشته اقتصاد به طور عام و مباحث اقتصاد اسلامی به طور خاص، هزینه فرصت بالای استادان برای مطالعه در حوزه اقتصاد اسلامی و کمبود استادان مجرب در زمینه اقتصاد اسلامی و فقدان منابع و آمار و اطلاعات و نظیر این ها باشد. نتایج پیشین در بررسی وصفی تحلیلی این مقاله با استفاده از شیوة مطالعة اسنادی، مقایسه تطبیقی و تحلیل محتوا به دست آمده است.

[*~* مهسا *~*]

واژگان کلیدی: مرز دانش، اقتصاد اسلامی، اقتصاد متعارف، تولید علم، آموزش رسمی دانش آموختگان اقتصاد.
مقدمه

بیش از دو دهه از پیروزی انقلاب اسلامی سپری شده است. یکی از اهداف انقلاب اسلامی، گسترش و نهادینه سازی اصول و مبانی اسلام در عرصه های گوناگون و انطباق و سازگارکردن کارکرد نظام های مختلف جامعه با موازین شرع و فقه اسلامی است. از جمله نظام هایی که تحول و مهندسی مجدد در آن بر مبنای اصول اسلامی ضرور به نظر آمد، نظام اقتصادی جامعه است که نخستین گام عملیاتی آن، تدوین قانون بانکداری اسلامی بود و تدوین این قانون به مثابه پیش درآمدی برای ورود به اقتصاد اسلامی در عرصه عمل، تصویب و ابلاغ شد. در حوزه های دیگر نظام اقتصادی، ضرورت بازنگری، تجدیدنظر و انطباق قوانین و مقررات (پولی، مالی، معاملاتی و ...) با موازین شرعی مدنظر قرار گرفت. بدیهی است که چنین تحول شگرف و گسترده ای، نیازمند عزم جدی، برنامه ریزی، سیاستگذاری و نظارت مستمر در عرصه های علمی و اجرایی به ویژه از طرف مراکز تولید علم و دانشگاه ها بود. در بدو پیروزی انقلاب اسلامی، چنین به نظر رسید که نظام اقتصادی جامعه باید بیش از عرصه های دیگر تحت تأثیر تحولات اسلامی و ارزشی قرار گیرد؛

[*~* مهسا *~*]

امّا امروز با گذشت نزدیک به سه دهه به رغم دگرگونی های گسترده در عرصه های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، نظام اقتصادی جامعه، کماکان بر مبنای ساختار سنتی خود عمل می کند و سیاست های اقتصادی و رویکردهای کلان نظام اقتصادی در زمینه بانکداری، بیمه، تجارت، مالکیت و ... بر مبنای مبانی و نظریه های اقتصاد متعارف است و تدوین راهبردها، سیاست ها و برنامه ها بر مبنای اصول و مبانی اقتصاد لیبرالیسم یا دست کم اقتصاد متعارف شکل می گیرد و رویکردهای اقتصادی پیش از این که از مبانی و اصول اقتصاد اسلامی متأثر باشند، تحت تأثیر مشخصه های تعدیل شده اقتصاد لیبرالیستی و آموزه های اقتصاد متعارف قرار دارد

[*~* مهسا *~*]

به رغم اقدام های به عمل آمده از جمله تأکیدهای قانونی و تدوین و تصویب دستورالعمل های اجرایی، هنوز در زمینه عمل، اجرای قانونمندی های اقتصاد اسلامی فراهم نیامده است و کماکان، کارکرد نظام اقتصادی جامعه تحت تأثیر آموزه ها و توصیه های اقتصاد متعارف قرار دارد.
اگرچه علل متعددی برای ناکامی در اجرای اقتصاد اسلامی در محافل آکادمیک و اجرایی ذکر کرده اند می توان دلیل ناکامی را از زوایای گوناگون کاوید؛ امّا رسالت و مأموریت نظام رسمی آموزش اقتصاد در تولید دانش در عرصه های جدید و تلاش برای سازگاری دانش متعارف با ضرورت ها و الزام های نو از جمله عناصری است که می تواند نقش تعیین کننده ای در تبیین مسأله موردنظر داشته باشد

[*~* مهسا *~*]

روند شکل گیری دانش اقتصاد در جهان و انتقال این دانش به ایران در کنار روند بومی سازی دانش اقتصاد در مراکز علمی و دانشگاهی و قدرت درک و استنباط مراکز دانشگاهی از تازه های دانش اقتصاد از یک سو و انطباق آن با تحولات اقتصاد ایران و فرایند تولید علم اقتصاد در ایران همراه با شکاف تولید دانش اقتصاد در ایران با مرزهای دانش از سوی دیگر، از جمله عناصری هستند که هر یک به نوعی می توانند در ترسیم علل تعامل یا ناسازگاری دانش اقتصاد متعارف در ایران با اقتصاد اسلامی و ناکامی فرایند تولید دانش اقتصاد در ایران در جهت بسترسازی لازم برای نظریه سازی و در نهایت اجرای اقتصاد اسلامی تأثیرگذار باشند؛ البته وضعیت خاص دانشگاه ها در سال های پس از پیروزی انقلاب و کمبود استادان مجرب در این زمینه را نیز نباید در تبیین وضع موجود مباحث اقتصاد اسلامی در دانشگاه ها از نظر دور داشت

[*~* مهسا *~*]

این مقاله می کوشد در بخش نخست، روند شکل گیری دانش اقتصاد در ایران و متعاقب آن، آغاز مطالعات اقتصاد اسلامی در نظام آموزش رسمی کشور را بررسی کند و در بخش دوم، به بررسی جایگاه دانش اقتصاد در ایران و تأثیر آن بر مطالعات اقتصاد اسلامی با تکیه بر شکاف سطح موجود دانش اقتصاد با مرز دانش بپردازد. بخش سوم به تبیین عناصر کلیدی اثر گذار بر فرایند آموزش رسمی اقتصاد و ارتباط آن با دانش اقتصاد اسلامی می پردازد. در بخش چهارم، ماهیت عرضه و تقاضای دانش اقتصاد اسلامی بررسی می شود و بخش پنجم به نتیجه گیری اختصاص دارد

[*~* مهسا *~*]

بخش اوّل: دانش اقتصاد ایران و اقتصاد اسلامی (تاریخ تحول)

11. شکل گیری آموزش رسمی اقتصاد در ایران

بررسی اسناد و مدارک موجود، نشان می دهد که بیش از یک قرن از سابقه تولید و انتشار معرفت علمی در حوزه اقتصاد و حدود 70 سال از شکل گیری برنامه آموزش رسمی دانشگاهی در ایران سپری می شود و سابقه تولید و انتشار دانش اقتصاد به صورت دانش مدون و محصول عصر نو، از سابقه آموزش دانشگاهی علوم جدید در کشورمان بیشتر و عمیق تر است (درخشان، 1381: ص23). اگر وقوع انقلاب صنعتی و شکل گیری نهضت علمی در اروپا را منشأ زایش علم اقتصاد در جهان بدانیم، شکاف معرفت علمی در حوزه اقتصاد در ایران و کشورهای پیشرفته نزدیک به دو قرن است و آغاز رسمی آموزش اقتصاد در ایران با بیش از دو قرن تأخیر همراه بوده است

[*~* مهسا *~*]

این تأخیر قابل توجه در مواجهه علمی با دگرگونی های اقتصادی جامعه در عرصه نظر و عمل سبب شد تا همواره جامعه ایران موضعی منفعل در زمینه نظریه پردازی و عملیاتی کردن دستاوردهای علمی دانش اقتصاد اتخاذ کند. در چنین فضایی، فرایند بومی سازی دانش اقتصاد و تولید علم با تأخیر دنبال شد و به رغم تلاش های صورت گرفته در قرن گذشته، ظرفیت دانش اقتصاد ایران که محصول نظام آموزش رسمی کشور بود نتوانست خود را به مرز دانش در این حوزه نزدیک سازد و به تبع آن، تعدیل در نظریه های وارداتی با هدف متناسب سازی آن با الزام ها و وضعیت داخلی همواره یکی از عرصه های چالش برانگیز کارکرد نظر و عمل در اقتصاد ایران بوده است. مروری بر عملکرد نظام آموزش رسمی اقتصاد ایران و عملکرد فارغ التحصیلان اقتصاد به صورت محصولات این نظام آموزشی نشان می دهد که تلاش اقتصاددانان کشور چه در عرصة آموزش و پژوهش و چه در عرصه های اجرایی قابل توجه است. تلاش اقتصاددانان کشور فقط به آموزش و پژوهش خلاصه نمی شود؛ بلکه سهم و نقش آنان در برنامه ریزی و سیاستگذاری اقتصادی از همان ابتدای سیاستگذاری در عرصة اقتصاد از سوی دولت و حتی پیش از تدوین نخستین برنامه عمرانی کشور مشهود و غیرقابل انکار است.

[*~* مهسا *~*]

اگرچه، همواره سایه رویکرد ایدئولوژی مهندسی از یک سو و محدودیت سیاستگذاران از سوی دیگر، سایه سنگینی بر نوآوری ها و روشنگری های اقتصاد افکنده، هر جا این زبان مشترک و ابزار تفاهم و دانش مهم تجربی اهمیت و مجال بیشتری یافته، آثار و پیامد آن تحول برانگیز بوده است

[*~* مهسا *~*]

12. بومی سازی اقتصاد اسلامی

تأخیر در ورود و بومی سازی دانش اقتصاد در ایران، نه تنها روند تکامل، شکل گیری و نظریه پردازی اقتصاد را تحت تأثیر قرار داد، بلکه جریان رشد خوشه ای و خلق گرایش های مرتبط را کند ساخت؛ به طوری که به رغم ظهور و بروز گرایش های متنوع در دانشگاه های گوناگون کشورهای صنعتی، ایجاد و خلق گرایش های جدید در نظام آموزش رسمی اقتصاد در ایران بسیار کند و توأم با تأخیر بود و به استثنای چند گرایش مطرح مانند گرایش نظری و بازرگانی در مقطع کارشناسی، گرایش های تجارت بین الملل، منابع پول و بانک ایران در مقاطع کارشناسی و دکتری، روند خلق گرایش های جدید و تنوع بخشی به آن ها در دستور کار قرار نگرفت و این امر سبب شد تا برخی گرایش ها به ویژه گرایش هایی که با مسائل اقتصادی اجتماعی ارتباط دارند، مانند تاریخ تحولات اقتصادی، اقتصاد سیاسی و گرایش هایی از دانش اقتصاد که آمیزه ای از مقولات وصفی و ارزشی هستند، نظیر اقتصاد اسلامی [به دلیل سیطره آموزه های اقتصاد کلاسیک که به طور عام به کاربرد روش های کمی، آماری و ریاضی تمایل دارد و به وسیلة دانش آموختگان دانشگاه های غرب به ویژه مراکز دانشگاهی امریکا توصیه و ترویج می شود]، به طور جدی مورد بی مهری و در حاشیه قرار گیرد (بازرگان، بی تا).