تاریخچه ای از علم اقتصاد در جایگاه علمی اخلاقی

[*~* مهسا *~*]

دیگران نیز در مطالعاتی جداگانه و جدیدتر ملاحظه کردند که دانشجویان اقتصاد برخلاف دیگران متمایلند براساس الگوی نفع شخصی عقلایی عمل کنند و به این نتیجه رسیدند که «اختلاف در میزان گرایش به همکاری تا حدودی از آموزش هایی ناشی است که در دروس اقتصاد داده می شود» (Frank, Gilovich and Regan, 1996: P. 170)؛ بدین سبب، ایشان در نهایت اقتصاددانان را توجیه می کنند که در آموزش خود بر طیف گسترده تری از انگیزش های انسانی (در مقایسه با صِرف نفع شخصی عقلایی) تأکید ورزند (Ibid: P. 170 - 171, 187 - 92). با پرورش انسان هایی خودخواه و فاقد حس همکاری می توان ادعا کرد که جدایی واقعی میان اقتصاد و اخلاق وجود دارد و این جدایی، به شواهد مستند است

[*~* مهسا *~*]

این مقاله ابتدا به چگونگی تکوین علم اقتصاد در جایگاه علمی اخلاقی پرداخته؛ سپس به سیر پیشرفت در اقتصاد جریان غالب و تحولاتی که به دگردیسی این رشته (به نحوی که هم اکنون مسائل اخلاقی نامربوط تلقی می شود) انجامید، می پردازد. بخش اوّل مرور کوتاهی بر پیوستگی اقتصاد و فلسفة اخلاق پیش از آدام اسمیت است. بخش دوم، نکات مختصری را دربارة علم اقتصادِ آدام اسمیت ارائه می دهد. در بخش سوم به پیشرفت ها و تحولات اقتصاد پس از اسمیت تا پایان قرن نوزدهم می پردازیم. بخش چهارم نیز شمایی از تحولات اقتصاد در قرن بیستم را نشان می دهد و در بخش پایانی، خلاصه ای از مباحث مطروحه تقدیم خواهد شد.

[*~* مهسا *~*]

علم اقتصاد پیش از اسمیت

موضوعات اقتصادی از دیرباز و در طول تاریخ بشری مورد بحث و مداقه بوده است؛ اما اندیشة علم مستقل اقتصاد فقط در دوران جدید (شاید از اواسط قرن هجدهم) پدیدار شد. پیش از آن، اقتصاد عموماً به صورت بخشی فرعی از حوزة مطالعاتی گسترده تری از موضوعات سیاسی، اخلاقی و دینی مورد بحث قرار می گرفت.

[*~* مهسا *~*]

پرداختن ارسطو به اقتصاد را در اخلاق نیکوماخسی و سیاست وی می توان مشاهده کرد. در سنت ارسطویی، اقتصاد زیرمجموعة حوزة مطالعاتی عام تری بوده که سیاست و اخلاق را نیز در برمی گرفته است. از سال 1240 میلادی که اروپای غربی بار دیگر ارسطو را کشف کرد، اخلاق نیکوماخوسی، یکی از کتاب های درسی نزد مَدرَسیان بود و از طریق مطالعة فلسفة اخلاق به شکل مزبور، اقتصاد مدرسی به ظهور پیوست. در واقع اقتصاد مدرسی، همان اقتصاد ارسطویی بود (Langholm, 1979: P. 11 - 36). مدرسیان نیز اقتصاد را فرعی از مسائل گسترده تر اخلاقی الاهیاتی می دانستند (Barry, 1975: P. 157)؛ به طور مثال، مباحثات و استدلال های مربوط به مشروعیت ربا، همه بر دغدغه های اخلاقی مبتنی بود (Ibid: P. 187 - 243; Hamouda and Price, 1997: P. 191 - 216).
مکتب اصحاب مدرسه تا قرن ها در دانشگاه های اروپا تأثیرگذاری خود را حفظ کرد. حتی هنگامی که دیدگاه های جدیدتر حقوق طبیعیِ گروتیوس (Grotius) و پوفندورف (Pufendorf) جای آن را گرفت، وضعیت اقتصاد تغییر چندانی نکرد.

[*~* مهسا *~*]

در دانشگاه های اروپای قرن هجدهم نیز اقتصاد به صورت بخشی از فلسفة اخلاق تدریس می شد (Canterbery, 1995: P 42). روشن ترین مثال آن، دروسِ فرانسیس هاچسون، استاد آدام اسمیت، در دانشگاه گلاسکو است. اگر بخواهیم بر مبنای کتاب وی تحت عنوان مقدمه ای کوتاه بر فلسفة اخلاق داوری کنیم، دروس وی به دو بخش تقسیم می شد: بخش نخست دربارة فضیلت بود و بخش دوم «قانون طبیعت» به سه قسمت حقوق خصوصی(Privaterights)، اقتصاد و سیاست تقسیم می شد (Ross, 1995: P 42). طبق این دیدگاه، علم اقتصاد زیرمجموعة «قانون طبیعی» یا فلسفة حقوق (Jurisprudence) بود که آن نیز خود ذیل فلسفة اخلاق مطرح می شد

[*~* مهسا *~*]

از یک گروه در تاریخ توسعة اندیشة اقتصادی نام نبردیم: اصحاب جزوه (Pamphletecrs) یا کسانی که بعدها اسمیت آنان را سوداگران (Merchantilists) نامید و جریان غالب قرون پانزدهم تا هجدهم شمرده می شدند. اینان عموماً تاجران فعّالی بودند که قصد تأثیرگذاری بر سیاست های دولت را داشتند. چنان که به طور کامل شناخته شده است، هدف سوداگران افزایش ثروت خود و ملت خود از طریق گسترش استفاده از دخالت دولت بود. جزئیات نظریة اقتصادی سوداگران به بحث ما مربوط نمی شود (Allen & Unwin, 1955)؛ اما «مکتب سوداگری، شکاف روشنی را با دیدگاه های اخلاقی و آموزه های ارسطو و سن توماس آکوئیناس و به طور کلّی قرون وسطا بر جای گذاشت» (Galbraith: P 37). گالبرایت در این نقل قول به طور ضمنی استدلال می کند که ظهور سوداگران، مبدأ جدایی اقتصاد از علوم اخلاقی شد؛ البته اگرچه نفوذ و تأثیر این گروه در سیاست های اقتصادی انکارناپذیر است، سلطة فکری آنان در موضوعات اقتصادی درون دانشگاه ها هرگز روشن و مبرهن نیست.
اقتصاد، علم اخلاقی تلقی شده بود و به همین صورت در دانشگاه ها باقی ماند. بیرون از دانشگاه ها و تا اندازه ای درون آن ها، رفته رفته اقتصاد از این دیدگاه دور می شد و از دغدغه های اخلاقی و فلسفة اخلاقی خود می گریخت. بولدینگ (Boulding) دیدگاه متعارف در این باب را چنین خلاصه کرده است:
اقتصاد فقط با فرار از مغالطه و سفسطه و اخلاق پردازیِ اندیشة قرون وسطا توانست علم (Science) شود (Boulding, 1970: P. 117). در ادامه به اندیشة آدام اسمیت می پردازیم تا این ادعای فرار را بررسی کنیم (Cambridge, 1978: P. 187

[*~* مهسا *~*]

اقتصاد اخلاقی اسمیت

بیشتر مفسران تاریخ عقاید (See, Friedman, 1980: P 19) ادعا می کنند که علم اقتصاد جدید با آدام اسمیت آغاز شد (که آرای عمدة وی در خلال سال های آخر دهة 1750 تا سال 1790 به ظهور پیوست)؛ هرچند دلیل هر یک از آنان بر این مدعا با دیگری متفاوت است. بسیاری ثروت ملل او را اثری بنیادین می دانند؛ زیرا این جا بود که علم اقتصاد مستقل آغاز، و خودآگاهانه از فلسفة اخلاق و الاهیات منفصل شد (Irwin, 1972).
به طور دقیق باید گفت که طی قرن اخیر، اثبات گرایان که به دنبال یافتن منویات و معتقدات خود در آثار اسمیت بودند، به تفسیر آن پرداختند و جای تعجب نیست اگر می بینیم ایشان در این رهگذر علمی فارغ از ارزش و مبتنی بر این «واقعیت» می یابند که در آن، انسان ها به شیوه ای عقلایی و ناظر بر نفع شخصی رفتار می کنند؛ با وجود این، این دیدگاه اخیراً به نقد کشیده شده است. تفسیر صحیح آرای اسمیت اهمیت فراوان دارد و این از آن رو است که نقشی محوری در تاریخ رشتة اقتصاد ایفا می کند (Duhs, 1998: P. 1422 - 98). در این بخش می کوشیم که دیدگاه جدیدتر در این باره را مطرح سازیم

[*~* مهسا *~*]

اسمیت عمیقاً متأثر از ارتباط خود با هاچسون بود و متعاقباً هنگامی که در دانشگاه گلاسکو بر کرسی فلسفة اخلاق نشست، از شیوه ای مشابه استاد خود پیروی کرد. چنان که جان میلار، شاگرد اسمیت، توضیح داده، درس فلسفة اخلاق اسمیت مشتمل بر چهار بخش بوده است: الاهیات طبیعی(Natural theology)، علم الاخلاق (Ethics) (که تحت عنوان نظریة احساسات اخلاقی در سال 1759، ویرایش اوّل منتشر شد)، عدالت (که پس از مرگش تحت عنوان درس هایی در رویه قضایی(Lectures on Jurisprudence) منتشر شد)، و سرانجام «مقررات سیاسی که بر پایة مصلحت وضع، و چنان سنجیده شده است که بر ثروت، قدرت و رونق و شکوفایی دولت بیفزاید» (که در سطح گسترده ای با نام ثروت ملل در سال 1776، ویرایش اوّل، منتشر شد) (Quoted, Raphael, Stein, 1978: P. 3). برای اسمیت، علم اقتصاد (یا آنچه او اقتصاد سیاسی اش می نامید) درون این طرح عظیم فلسفة اخلاق جای می گرفت (Gambridge University, 1978: P. 5 - 6).

[*~* مهسا *~*]

توضیح مختصری دربارة نخستین کتاب اسمیت (نظریة احساسات اخلاقی) در این جا ضرور به نظر می رسد. این کتاب به طور کامل پیش از اثر معروف تر وی، ثروت ملل، منتشر شد؛ اما با این حال، آموزه ها و دکترین حاکم بر آن در اثر متأخر که به طور مستقیم به موضوعات اقتصادی می پردازد، تغییری نیافت. کتاب نخست، نظامی اخلاقی را طرح می ریزد که هم چارچوبی عمومی برای قلمرو اقتصادی و هم بینش هایی برای موضوعات خاص اقتصادی فراهم می آورد.
اسمیت در ارائه نظامِ اصولی اخلاقی خود، طیف گسترده ای از فضایل را بررسی می کند (Alrey, 1998: P. 6 - 8). این فهرست شامل فضیلت های دانی تری در باب تجارت همچون «تدبیر، هشیاری، احتیاط و مال اندیشی، میانه روی، وفا به عهد و قاطعیت و جدیت» می شود (Smith, 1976).

[*~* مهسا *~*]

اسمیت در فضای این بحث (Smith, TMS, VI.i. 15) از دوگونة تصور برای تدبیر از نوع دانی آن سخن به میان می آورد: «حفظ سلامت، ... بخت و اقبال، ... مقام و ... شهرت فرد» (Ibid: VI.i. 3). به نظر می رسد این همان نوع محاسبة عقلائی باشد که کانون توجه اقتصادِ جریان غالب و تفسیرهای اثبات گرایانه اسمیت است؛ اما تدبیر برای اسمیت یک «واقعیت» یا یک داده (Ldatum) نیست؛ بلکه فضیلتی از فضایل دانی در نظام اخلاقی گستردة او است.
اسمیت به ما می گوید که انسان مدبّر باید لذت حال خود را فدای لذت آینده کند و این «فرمان به خود» به وسیله «تماشاگر بی طرف» اسمیت، داور احساسات اخلاقی، مورد تأیید قرار می گیرد (Ibid: V.I.i. 11). حتی در کتاب نظریه احساسات اخلاقی، انباشت سرمایه (که یکی از ویژگی های محوری در ثروت ملل اسمیت است)، در چارچوبه ای اخلاقی قرار داده شده و مورد بحث قرار گرفته است (Ibid: I.iii. 3.5).