❖❖❖درس‌های عارفانه؛ نگاهی به آثار عطار نیشابوری❖❖❖

[ملکوت* گامی تارهایی *]

************************************************** ******
شيخ فريدالدين عطار نيشابوري

وفات 627 هـ.ق.

از بزرگان ادبیات عرفانی زبان فارسی و شاعر نامور ايراني





فريدالدين محمد عطار، پس از مولانا جلال‌الدين رومي، بزرگ‌ترين شاعر صوفي ايراني به شمار مي‌رود. عمده‌ی آثار عطار، مثنوي است كه مشخصه بارز شعر عرفاني است. آثار عطار را مي‌توان در چهار گروه دسته‌بندي كرد: آثار اصلي گروه نخست، عبارت‌اند از منطق‌الطير، الهي نامه و مصيبت‌نامه، گروه دوم شامل اشترنامه و جوهرالذات مي‌شود و مظهر العجائب و لسان الغيب نيز در گروه سوم جاي دارند و گروه چهارم، دربردارنده چندين اثر منسوب به عطار است. این نوشتار، به معرفی آثار عطار نیشابوری پرداخته است.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

فريدالدين محمد عطار عمدتاً پس از مولانا جلال‌الدين رومي (كسي كه عطار از وي سخن‌ها آموخت) بزرگ‌ترين شاعر صوفي ايراني به شمار مي‌رود(1). افسانه‌ی مشهوري وجود دارد كه بر اساس آن عطار در سال 513هـ/1119م به دنيا آمد و در 627هـ/1230م طي فتح نیشابور توسط مغولان، به دست آن‌ها كشته شد. اين بدان معناست كه او در زمان مرگش 114 سال داشته كه البته بعيد است. افزون بر اين، بنابر برخي گاهشماري‌ها نیشابور در سال 628هـ/1231م، و نه در 627هـ/1230م به تصرف مغولان درآمده است. و بالاخره اين‌كه سنگ‌نوشته‌ی قبر عطار كه توسط مريدش ميرعلي شير (م. 906هـ/1501م) حكاكي شده آشكارا حاكي از آن است كه وي دقيقاً در سال 586هـ/1190م، يعني سه سال پس از تكميل شاهكارش -منطق‌الطير- وفات يافته است. آثار خود عطار نيز منحصراً به شماري از موضوعات و مضامين صوفيانه مي‌پردازند كه در قالب شعر بيان شده‌اند و كمك چنداني به زمان دقيق حيات او نمي‌كنند. بنابراين اين موضوع همچنان محل بحث است. پيشه‌ی عطاري و طبابت اجازه نمي‌دهد كه عطار را يكسره صوفي بينگاريم. و البته او به طور مشخص نيز تلمذ شيخ صوفي مشهوري را نيز نكرده است. درآمد حاصله از داد و ستد، وي را از هوس‌ها و سلائق متغير دربارياني كه اغلب از شاعران به عنوان ايدئولوگ دربار سوءاستفاده مي‌كردند، بي‌نياز مي‌كرد. اما او از عنفوان جواني صوفيان راستين را مي‌ستود و مشتاق استماع حكايت‌هاي كرامات معجزه‌آساي ايشان بود. و بعدها در طول حياتش عمده دستاوردهاي ادبي خود را به تقدير و تعظيم آموزه‌هاي آنان اختصاص دارد(2).

[ملکوت* گامی تارهایی *]

عمده‌ی آثار عطار، مثنوي است كه مشخصه بارز شعر عرفاني در زمان رومي است. مثنوي عطار معمولاً داستاني واحد است كه در جريان داستان، داستان‌ها، حكايات و شرح‌هاي مختلف و متعدد ديگري بدان شاخ و برگ مي‌دهند(3). در مجموع، آثار منسوب به وي را مي‌توان در سه گروه دسته‌بندي كرد كه به لحاظ محتوا و سبك، آن‌قدر با هم تفاوت دارند كه بعضاً به سختي مي‌توان گفت كه آن‌ها را يك شخص نگاشته است. آثار اصلي گروه نخست عبارت‌اند از: منطق‌الطير، الهي نامه و مصيبت‌نامه. گروه دوم شامل اشترنامه و جوهرالذات مي‌شود. و مظهر العجائب و لسان الغيب نيز در گروه سوم جاي دارند. افزون بر اين، گروه چهارمي نيز وجود دارد كه دربردارنده چندين اثر منسوب به عطار است. اما اين‌كه آن‌ها را چه كسي يا چه كساني نگاشته‌اند سوالي است كه پاسخش نمي‌دانيم. و البته همين امر در مورد آثار گروه سوم نيز صادق است. كتاب‌هاي گروه اول عموماً بر اساس الگوي ذيل طراحي شده‌اند: يك مضمون اصلي مشخص وجود دارد كه چندين داستان كوتاه ديگر در ميان آن قرار گرفته‌اند. اين داستان‌ها با وجود ويژگي كمك‌كنندگي‌شان بسيار هنرمندانه‌ گفته شده‌اند و خود به موضوعات متعددي مي‌پردازند. آن‌ها بعضاً آثار اين گروه را به نحو چشمگيري جذاب مي‌كنند. در گروه دوم تعداد اين داستان‌هاي ثانوي بسيار كمتر است. اين داستان‌ها اغلب ناظر به درون بوده و بصيرت بخشند و كمتر با عالم خارج سروكار دارند. در آن‌ها چند مفهوم اصلي، عامدانه و شوق و اشتياق فراوان دنبال مي‌شود. عطار به منظور شيرفهم كردن يك نكته عمدتاً بارها و بارها آن را تكرار مي‌كند. از ميان مفاهيم تكرار شونده مي‌توان به اين موارد اشاره كرد: فناي في الله كه بعضاً منجر به مرگ جسم مي‌شود، وحدت دروني تمام هستي (غير از حق موجودي نيست و همه اشياء واجد يك جوهرند)، معرفت نفس به عنوان كليد اسرار الهي و رموز عالم. در داستان‌هاي گروه دوم خداوند عمدتاً خود را در لباس افراد انساني مختلف متجلي مي‌كند. اما با وجود اين تنها برخي ناظران هوشمند و آگاه او را درك مي‌كنند. اين داستان‌هاي سمبليك معمولاً واحد ساختاري ضعيف و سرشار از تكرار‌هاي خسته كننده هستند. اغلب نمي‌توان گفت كه چه كسي سخن مي‌‌گويد و چه كسي مورد خطاب قرار گرفته است. عطار در اينجا فراوان و بعضاً بيش از حد از اعنات استفاده مي‌كند: هر از گاهي يكصد سطر با يك عبارت آغاز مي‌گردد. برخي محققان آثار اين گروه را تصنعي دانسته و آن‌ها را در گروه سوم يا حتي چهارم قرار مي‌دهند. نگارش آن‌ها را به شخصي هم‌نام او كه گرايش شيعي داشته و در سده‌ی 9هـ/15م در طوس (در نزديكي مشهد) مي‌زيسته است، نسبت داده‌اند. به دليل نبود سندي قطعي عمدي محققان همچنان عطار را نويسنده‌ی آثار گروه دوم، خاصه به دليل استفاده از موضوعاتي كه در گروه دوم غالب بوده و مشابه يا مطابق (موضوعات) گروه اول هستند، مي‌دانند. آثار گروه دوم سرشار از اشاره به معرفت صوفيانه است، معرفتي كه نويسنده‌ی آن را برتر از انواع معارف مي‌داند. عطار از ميان عرفاي سده‌هاي پيشين به طور خاص مجذوب حلاج بود كه در ميان آثار عرفاني او چهره‌اي برجسته به‌شمار مي‌رود.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

آثار گروه سوم به‌طور قطع تصنعي‌اند. آن‌ها سرشار از تاريخ‌هاي نادرستي هستند كه به تاريخ بعد از نگارش اثر اشاره دارند.

مشهورترين آثار گروه اول آثار عطار منطق‌الطير است كه شرح مفصلي از رساله الطير است كه به محمد غزالي يا برادر جوان‌ترش احمد غزالي منسوب است. بر اساس اين داستان گروهي از پرندگان به رهبري هدهد گردهم مي‌آيند تا شايسته‌ترين فرد را به عنوان رئيس خود انتخاب كنند. پس از آن‌كه در انتخاب چنين رئيسي ناكام مي‌مانند به جستجوي سيمرغ بزرگ، پرنده افسانه‌اي مي‌پردازند كه زيباييش از حد توصيف بيرون است. همه بجز سي مرغ در راه رسيدن به هدف از ميان مي‌روند - اين سمبل خطراتي است كه روح انسان در راه رسيدن به خالق با آن‌ها مواجه است. زماني‌كه مرغان سرانجام به هدف خود مي‌رسند در می‌يابند كه زيبايي سيمرغ از حد انتظار آن‌ها فراتر است. آن‌ها كه به دليل مخاطراتي كه پشت سر گذاشته بودند عملاً جسم و جاني برايشان باقي نمانده است مجدداً ذات حقيقي خود و سيمرغ (كه همان سي‌مرغ است) را در آينه‌اي بزرگ مشاهده مي‌كنند. لذا سيمرغ در نهايت همان تصوير آن‎هاست و آن‎ها با پيوستن به فنا في‌الله به هدف خود دست مي‌يابند.

گروه اول آثار به ديوان عطار تعلق دارند كه صرف‎نظر از غزل‎ها، شامل چكيده‌ی اشعار او با مضامين ديني مي‌شود كه در كل اثر او خاصه داستان‌ها و حكايت‌هاي حماسي او به چشم مي‌خورد. اثر ديگر اين گروه، مصيبت‌نامه نام دارد. اين كتاب به توصيف مصائب سالك در راه جستجوي حق مي‌پردازد. وي پس از ياس و نااميدي از طلب فردي در پي ارشاد پير برمي‌آيد. پير به او توصيه مي‌كند تمام موجودات عرفاني و كيهاني را مشاهده كند؟ جبرئيل و ملائك ديگر، كرسي و عرش الهي، لوح مقدس كه قلم آسماني روي آن تقدير جهان از آغاز تا به انجام (روز قيامت) را نگاشته است، بهشت و جهنم، خورشيد و ماه، عناصر اربعه، كاني‌ها، گياهان، گونه‌هاي مختلف جانوران، شيطان، ارواح، آدم و ساير انبياء حواس پنجگانه، خيال، عقل، دل، و سر آخر نفس كلي.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

هيچ‌يك از اين افراد، اشياء، مكان‌ها و قوي نمي‌توانند وي را راضي كنند، چرا كه همه‌ی آن‌ها يك درد روحي يكسان را تجربه مي‌كنند. زماني‌كه سرانجام وي به نفس كلي مي‌رسد او (نفس كلي) به او توصيه مي‌كند كه پاسخ را در نفس خود بجويد. سالك تنها پس از آن‌كه چهل مرحله طريق را طي كرد حق را در درياي نفس خويش كشف مي‌كند. موضوع مصيبت‌نامه نمونه‌اي از جهانبيني عطار است، رهايي از نگراني و ترديد در طريقه‌ی سلوك عرفاني تحت ارشاد پير. در مجموع، پيام الهي‌نامه و منطق‌الطير در اصل يكي است: پاسخ طلب سالك در خودشناسي نهفته است.

اسرارنامه، ساختار مشخصي ندارد. در اين كتاب مطالبي كمابيش پيوسته در خصوص فاني بودن دنيا، غرور و فاسد بودن طبع انسان آمده است. يكي از موضوعات برجسته اين كتاب آن است كه نفس انسان در قيد و بندهاي دنياي مادي گرفتار شده و اين مسأله سبب شده كه او از هدف حقيقي باز بماند و بنابر داستاني مشهور، عطار نسخه‌اي از اين كتاب را به جلال‌الدين رومي جوان تقديم كرد و او در مثنوي و معنوي خود آن را شرح و بسط بيشتري داد.

مابقي ميراث عطار شامل رسايل اخلاقي و تعليمي نظير پندنامه است كه به خواننده مي‌آموزد كه چگونه به بهترين نحو بر امور دنيا فائق آيد، و برخي حكايت‎هاي فلسفي نيز در اثناي سطور اشترنامه به چشم مي‌خورد. اشترنامه خدا را به مثابه‌ی عروسك‎گرداني تصوير مي‌كند كه عامدانه شخصيت‌هايي را كه با دقت درست كرده خراب مي‌كند و پرده‌هاي صحنه را فرو مي‌افكند. زماني كه حكيمي از او در مورد معناي اين اعمال عجيب و غريب مي‌پرسد، خداوند پرسشگر را به سفري بي‌معني وراي هفت حجاب مي‌فرستد. سالك طالب پس از آن‌كه وقايع ترسناك و بي‌معني را مشاهده كرد نااميد و دست خالي معركه را ترك مي‌كند. داستان حاوي اشارات متعددي به تجارب و شرح حال عرفاي متقدم خاصه سرنوشت اسفبار حلاج، كه شهادتش اوج طلب معنوي معرفي شده است، است.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

كتابشناسي عطار بدون اشاره به تذكره الاولياء او ناقص خواهد ماند. در اين كتاب، گرايش‌هاي ادبي عطار مطرح مي‌شود، او در اين اثر گزارش‌هاي خشك و خشن و واقعي شرح حال نگاران صوفي كهن را تلطيف مي‌كند. اين اضافات شرح حال‌هاي صوفيانه‌ی عطار را همچون منابع اطلاعات تاريخي غير قابل اعتماد مي‌كند. هم‌زمان، آن‌ها اطلاعات بسياري در خصوص گرايش‌هاي فكري و ديدگاه‌هاي مذهبي مولف و تلقي او از شيخ صوفي ايده‌آل ارائه مي‌دهند(4) به گفته يكي از محققان غربي اين شرح حال‌ها همگي زنده و پرشورند و درس‌هاي صوفيانه‌اي كه ارائه مي‌دهند از هر رساله‌ی علمي ديگري آموزنده‌تر و تأثيرگذارترند(5). (منبع: Islamic mysticism a short history)

---

- پي‌نوشت‌ها:

1. هاجسن ، …The Venture ، ج 2، ص 305.

2. همان.

3. همان.

4. نك: Arberry, Muslim Saints

5. هاجسن، همان.

- منبع:

· کنیش، الکساندر، «عطار نیشابوری»، ترجمه فاطمه احمدوند، ماهنامه اطلاعات حکمت و معرفت، سال سوم، شماره 13، فروردین 1387، ص 7-8. به کوشش ققنوس شرق، «درس‌های عارفانه؛ نگاهی به آثار عطار نیشابوری»، ابرشهر: دانشنامه نیشابور، فروردین 1391.