سرگذشت علوم قرآنی و حدیث در ماوراء النهر

[زهرای مرضیه]

سرگذشت علوم قرآن


سرزميـن ماوراءالنهـر از آخرين بخشهاي ايـران قديم بـود كه در اواخـر قرن اول هـ به تصرف مسلمانان در آمد و اسلام بر اساس مذهب سنت و جماعت با سرعت بسيار در آن سرزمين قبول عام يافت و مردم آن منطقه به علوم اسلامي روي آوردند. شدت علاقة آنان به علوم اسلامي به ويژه علوم قرآني و حديث جالب توجه و محل تأمل است.

اين امر كه ناشي از حاكميت انديشه و تقدس ديني بر تمام بخشها و زواياي زندگي آنان بود، موجب پيدايش يك حركت عمومي در جهت مطالعه و تحقيق و حفظ و فهم و نقل و روايت علوم قرآني و حديث به عنوان دو علم مقدس شد و حاصل آن برآمدن علماي بزرگ و پيدايش تأليفات بسيار و چند جلدي بود كه شهرت و اعتبار جهاني برخي از آنان تاكنون هم باقي است. اين حركت و پويايي كه از قرن سوم هجري شروع شده بود به طور خستگي ناپذير و بي‌وقفه تا سال 616 هـ ادامه داشت.

اين مقاله بر آن است تا با بررسي منابع دست اول كه بعضاً در آن منطقه و يا خارج از آنجا، تأليف شده‌اند و با يك نگاه تاريخي، تصويري از اين حركت علمي و دستاوردهاي آن به منزلة يك حركت علمي و اجتماعي و ديني تمدن ساز در ماوراءالنهر در سده‌هاي پنجم و ششم ارائه نمايد.

[زهرای مرضیه]

مقدمه

ماوراءالنهر يا فرارود (ورا رود) واقع در شمال خراسان كه رود جيحون آن را از خراسان جدا مي‌كرد، در دوران خلافت وليد بن عبدالملك اموي (86 ـ 96 ق) به تصرف اعراب مسلمان درآمد. اين سرزمين شهرهاي بزرگي چون بخارا، سمرقند، فرغانه، تِرمِذ، نسف، كش، چاچ (شاش)، چغانيان (صغانيان)، قباديان، خُتَّلان، اخسيكت، خُجَند و فاراب را در خود داشت و امروزه تمام كشور ازبكستان و بخش اعظمي از تاجيكستان و بخشهايي از قرقيزستان و قزاقستان بر آن منطبقند.

.

[زهرای مرضیه]

با گسترش اسلام و گرايش مردم به اين دين آسماني، ماوراءالنهر پس از گذشت يك قرن به يك جامعة كاملاً ديني و مسلمان تبديل شد و مطالعات ديني در زمينه‌هاي حديث و علوم قرآني و فقه به صورتي جدي و پويا شكل گرفت به طوري كه از قرن سوم هجري علماي بزرگي از آن ديار برآمدند و تأليفات بسياري كه حاصل تلاشهاي علمي آنان بود از خود به يادگار گذاشتند. در دورة حاكميت خاندان دانش دوست و دانش پرور ساماني (نيمة دوم قرن سوم تا اواخر قرن چهارم هـ) شهرهايي چون سمرقند و بخارا و نَسَف و كشَ از مراكز اصلي مطالعات اسلامي به شمار مي‌رفتند و در سايه حمايت اين خاندان، دانشمندان زيادي در آنجا گرد آمدند و بخارا عنوان پر افتخار «قُبَّة الاسلام» گرفت (مولوي، 438؛ بلانت، 99 ـ 100).

.

[زهرای مرضیه]

با ضعف و بر افتادن سامانيان در سال 389 هـ عصر طلائي تمدن ماوراءالنهر به سرآمد و اقوام ترك بيابانگردي كه تازه به اسلام گرويده بودند، به تدريج ماوراءالنهر را اشغال كردند و حكومت تركان قراخاني در آن سرزمين شكل گرفت كه 220 سال (389 ـ 609 ق) ادامه يافت؛ اما چراغ مطالعات ديني به ويژه در علوم نقلي همچنان روشن ماند و افتان و خيزان به حيات خود ادامه داد و آثار علمي بسياري پديد آمد كه بخشي از آنها تاكنون باقيست و عظمت اين گونه مطالعات در آن دوره را نشان مي‌دهد.

.

[زهرای مرضیه]

علم قرائت


قرآن كتاب مقدس مسلمانان و پيام استوار الهي، مهمترين و با ارزش‌ترين متن ديني و سرلوحة زندگي مسلمانان است و تلاوت و قرائت درست آن از زمان پيامبر بزرگوار اسلام (ص) مورد توجه همگان بوده است. بعد از رحلت پيامبر (ص) اختلاف در الفاظ و كيفيت اداي حروف به گونه‌هاي مختلف، قرائتهاي هفتگانه را پديد آورد (ابن خلدون، 2/887). تدبر در قرآن و فهم معاني آن، مستلزم آموختن زبان عربي و آشنايي با قواعد تجويد و ترتيل بود. از اين رهگذر، علم قرائت و تفسير به عنوان دو رشته اصلي در قرآن پژوهي مورد توجه قرار گرفت. علم قرائت رشته خاص مطالعه در متن قرآن بود و دربارة چگونگي اداي كلمات قرآن و اتفاق و اختلاف راويان در آن، از حيث قواعد تجويدي بحث مي‌كرد. در اين علم همچنين از علوم ادبي عربي چون صرف و نحو و بلاغت نيز كمك گرفته مي‌شد[1] (حاجي خليفه، 2/1317).

.

[زهرای مرضیه]

اين شاخه از علوم ديني در ماوراءالنهر از زمان سامانيان ريشه داشت. از قديمي‌ترين علماي بزرگ قرائت، ابوبكر مهراني احمد بن حسين بن مهران (د. 381 ق) نيشابوري بود كه بساط دانش خود را در بخارا و سمرقند گسترده و عده‌اي را با اين علوم آشنا كرد (ابن جزري، غاية النهاية، 1/49؛ همو، النشر في القراءات، 1/34 و 89). او در علم قرائت، كتابهاي مختلفي چون الشامل، المبسوط و الغاية في القراءات العشر (ذهبي، معرفة القراء، 1/279؛ پاكتچي، 712) را نوشته بود. از ادامه دهندگان راه مهراني در اين علم، مي‌توان به ابو الفتح نصر بن ابي‌نصر احمد حدادي شيخ سمرقند اشاره كرد (ابن جزري، غاية النهاية، 2/335). نصر بن عبدالعزيز نسفي ملقب به تاو (د. 422 ق) از ديگر علماي قرائت و شايد در اين شاخه از علوم ديني آخرين بازمانده از عصر سامانيان بود (نسفي، القند، 117؛ ناجي، 376). ابو نصر احمد بن محمد بن احمد سمرقندي معروف به حدادي (د. پس از 400 ق) نيز در سمرقند شيخ قراء بود و الغُنْيَه في القراءات را تأليف كرد (ابن جزري، النشر، 1/105).

.

[زهرای مرضیه]

بعد از سقوط سامانيان و سلطه تركان بر سرنوشت ماوراءالنهر، قرائت قرآن همچنان مورد توجه بود و در مساجد و مدارس شهرهاي بخارا و سمرقند و نسف و … قاريان خوش صدا قرآن تلاوت مي‌كردند (نسفي، همان، 75، 108؛ ياقوت، 1/262؛ ذهبي، تذكرة الحفاظ، 3/233).
با وجود حلقه‌هاي درس قرائت در شهرهاي بخارا و سمرقند، طالبان و علاقه‌مندان اين شاخه از علوم قرآني. براي بهره‌گيري از محضر بزرگان علم قرائت به شهرهاي عراق و شام و مصر و حجاز مي‌رفتند و پس از كسب دانش و مهارت بيشتر، به وطن خود باز مي‌گشتند و حوزه درسي بر پا مي‌كردند. احمد بن محمد بن ابراهيم مقري مروزي، در فاصله سالهاي 407 تا 419 قمري در شهرهاي نسف، سمرقند، فرغانه، اُوزْكَند و ايلاق، حوزه درس قرائت داشت (نسفي، 75؛ ابن جزري، غاية، 1/100).

.

[زهرای مرضیه]

ابو نصر منصور بن ابراهيم معروف به عراقي (د. ح 450 ق) و مؤلف كتاب الوقوف، از عالمان معروف قرائت و از قاريان خوش صدا بود كه براي كسب دانش و مهارت بيشتر تا عراق و حجاز سفر كرده و مدتي هم در عراق اقامت داشت و پس از بازگشت به ماوراءالنهر، چند كتاب ديگر از جمله الاشارة و الموجز في قراءات القرآن را تأليف كرد (سمعاني، 4/175؛ ابن جزري، همان، 2/311). عبدالعزيز بن محمد بن محمد بن عاصم نخشبي (د. 457 ق) از علماي مشهور در علم قرائت بود و در طلب علم سفرهاي بسياري داشت (ذهبي، تذكرة الحفاظ، 3/233). ذهبي در بيان شرح حال ابوالقاسم الهذلي، مقري جهانگرد از اهالي مغرب كه در سال 425 قمري در طلب قراءات به سمرقند آمده بود، از علمايي چون احمد سَكّاك و ابو احمد عطّار و ابوالقاسم دَلاّل و احمد بن فضل باطرقاني و عبدالله بن شبيب و عبدالله بن لبان به عنوان استادان علم قرائت ياد كرده است (معرفة القراء الكبار، 1/348 ـ 346).

.

[زهرای مرضیه]

اين خبر بيانگر توجه جدي علماي ماوراءالنهر به علم قرائت در اوايل قرن پنجم هجري است. ابوالفضل احمد بن محمد بن محمد جريري بخاري ديگر عالم بزرگ علم قرائت در قرن پنجم هجري بود كه كتاب الشفاء في نقل اختلافات القراء را درباره قرائت همه سوره‌هاي قرآن نوشت (استوري، 1/363). ابو محمد عبدالحميد بن منصور بن محمد بن عراقي (د. 486 ق) در زمان خود در سمرقند رأس القُرّاء بود. او كتاب الاشاره پدرش را مختصر كرد و آن را البشارة ناميد (سمعاني، 176؛ ابن جزري، غاية النهاية، 1/361). ابوبكر احمد بن عمر بن اشعث سمرقندي (د. 489 ق) از ديگر علماي قرائت در سمرقند بود كه در طلب اين علم تا دمشق رفت و در آنجا رحل اقامت افكند و مدتي بعد به بغداد رفت. او كه مردي متقن و عارف به روايات و در عين حال شوخ طبع بود، در شناخت شيوه‌هاي نگارش قرآن مهارت خاصي داشت و شاگردان بسياري تربيت كرد (ياقوت، 3/249؛ ابن جزري، همان، 1/92؛ ابن دمياطي، 64).

.

[زهرای مرضیه]

ابو علي حسن بن عبدالله بن محمد بن حسن غوبديني بَتْخُداني نسفي (متولد 491 ق) ديگر عالم سمرقند در قرن ششم هـ بود كه در علم قرائت تخصص و مهارت داشت (سمعاني، 4/317). شيخ ابوالحسن علي بن حسن مُسْتَملي، از مشايخ سمرقند بود و براي تدريس قرآن در مدرسه آلب چغري بك، حوزه درسي داشت (نسفي، القند، 578). فقيه جامع الاطراف نجم الدين ابو حفص نسفي (د. 537 ق) كتاب زلة القاري را به زبان عربي نوشت و در ضمن بيان دستور درست خواندن قرآن، اشتباهات قاريان را يادآوري كرد (استوري، 1/303). محمد بن محمود بن محمد سمرقندي، از علماي علم قرائت در اواخر قرن ششم هجري، آثار زيادي در اين باره تأليف كرد. از جمله آثار او در اين علم مي‌توان به ايضاح الخوالف في رسم المصاحف، قصيدة عقد الفريد في علم التجويد، التسجير علي طريق التشحير في علم القراءات و كتابي به فارسي به نام المبسوط و المضبوط في القراءات السبعه، اشاره كرد (بغدادي، هدية العارفين، 2/106؛ حاجي خليفه، 1/209 و 2/2، 1582/1152).

.