مدیریت در بحران ؛ پژوهشی موردی در مدیریت پیامبر اکرم(ص) در غزوه احزاب

[*~* مهسا *~*]

2- وضعیت نیروی انسانی: نیروی انسانی رکن اصلی در هر اقدام مدیریتی است. عواملی چون کمیت و آمار نیروهای در اختیار، شرایط روحی نیروها، ارتباط درونی نیروها، نحوه و چگونگی تنظیم رابطه مدیران ستادی و نیروهای در صف، عواملی هستند که می توانند در زمینه سازی موفقیت یا عدم موفقیت یک اقدام اجتماعی یا نظامی تاثیر گذار باشد. در صورت تحقق شرایط مطلوب نسبت به دو عامل فوق، نفش رهبری و مدیریت به عنوان عامل هماهنگی و بهره برداری از شرایط اجتماعی مناسب و نیروی انسانی آماده، موضوعیت خواهدیافت

[*~* مهسا *~*]

پس از انتشار خبر حرکت احزاب در مدینه، جو عمومی شهر دستخوش تلاطم گردید. بهترین تصویر از شرایط عمومی مدینه، و دسته بندی گروه های حاضر در شهر را قرآن مجید طی 17 آیه در سوره احزاب ارائه کرده است. دراین آیات با دقت شگفت انگیز و روانکاوانه ای از روحیات و مواضع گروه های مختلف، در جریان غزوه احزاب، پرده برداشته است. از نظر قرآن این گروه ها به سه دسته کلی تقسیم می شوند:

[*~* مهسا *~*]

الف - مؤمنین: مطابق آیات قرآن، کسانی که در این گروه جای می گیرند بسیار معدودند. اینان یاران خالص و فداکار پیامبر اکرم(ص) بوده اند که در هر شرایطی هیچ گونه تردیدی در اعتمادشان به خدا و رسول ایجاد نمی شد. این آیه از سوره احزاب در حق این گروه نازل شده است: و لما رءالمؤمنون الاحزاب قالوا هذا ما وعدنا الله و رسوله و مازادهم الا ایمانا و تسلیما; ⁽⁹⁾ و چون مؤمنان دسته های دشمن را دیدند، گفتند: «این همان است که خدا و فرستاده اش به ما وعده دادند و خدا و فرستاده اش راست گفتند»، و جز بر ایمان و فرمانبرداری آنان نیفزود.

[*~* مهسا *~*]

ب - منافقین: کسانی که با اجبار و اکراه اسلام را پذیرفته بودند و در دل کینه رسول خدا(ص) را می پروراندند، در موقعیت های مناسب از ضربه زدن و خدمت به دشمنان اسلام دریغ نمی کردند. قرآن مجید این گروه را معرفی و باطن آنان را آشکار کرده است:

و اذ یقول المنافقون و الذین فی قلوبهم مرض ما وعدنا الله و رسوله الا غرورا × و اذ قالت طائفة منهم یا اهل یثرب لا مقام لکم فارجعوا...; ⁽¹⁰⁾ و هنگامی که منافقان و کسانی که در دل هایشان بیماری است می گفتند: «خدا و فرستاده اش جز فریب به ما وعده ای ندادند». × و چون گروهی از آنان گفتند: «ای مردم مدینه، دیگر شما را جای درنگ نیست، برگردید».

[*~* مهسا *~*]

ج - معوقین و مرددین: اینان مسلمانانی بودند که به خاطر ضعف شخصیت یا ضعف ایمان، معمولا در شرایط حساس و در جریان حوادث، گرفتار تردید و ترس می شدند و علاوه بر آن، این روحیه را به دیگران هم منتقل می کردند.

قرآن کریم در مواضع مختلف ضمن بررسی نهضت انبیا به این گروه اجتماعی اشاره کرده، و حتی گاهی در کنار منافقین و تحت عنوان «الذین فی قلوبهم مرض » از آن ها یاد کرده است. در سوره احزاب هم خداوند ویژگی های روانی و شخصیتی این گروه را آشکار کرده است: قد یعلم الله المعوقین منکم و القائلین لاخوانهم هلم الینا و لا تاتون الباس الا قلیلا; ⁽¹¹⁾ خداوند کارشکنان [و مانع شوندگان] شما و آن کسانی را که به برادرانشان می گفتند: «نزد ما بیایید» و جز اندکی روی به جنگ نمی آورند [خوب] می شناسد.

[*~* مهسا *~*]

معمولا این گروه در سختی و شرایط بحرانی، با منافقین احساس همراهی و همگامی بیشتر می کنند. گاهی با عذر و بهانه های به ظاهر موجه، موضع ماموریت و مسئولیت خود را ترک کرده و چون باطنا منافق نیستند، یا به جهت آینده نگری و توجیه خود و دیگران، سعی می کنند خودشان را با رهبری هماهنگ نشان دهند. قرآن مجید این حالات و روحیات را افشا می فرماید: ... و یستاذن فریق منهم النبی یقولون ان بیوتنا عورة وما هی بعورة ان یریدون الا فرارا; ⁽¹²⁾ و گروهی از آنان از پیامبر اجازه می خواستند و می گفتند: «خانه های ما بی حفاظ است » و[لی خانه هایشان] بی حفاظ نبود، [آنان] جز گریز [از جهاد] چیزی نمی خواستند. این گروه همواره در معرض بازگشت به کفر قرار دارند، زیرا قدرت برای آنان اصالت دارد. به همین دلیل بسیار غیر قابل اعتمادند:

و لو دخلت علیهم من اقطارها ثم سئلوا الفتنة لاتوها و ماتلبثوا بها الا یسیرا; ⁽¹³⁾

[*~* مهسا *~*]

و اگر از اطراف [مدینه] مورد هجوم واقع می شدند و آنگاه آنان را به ارتداد می خواندند، قطعا آن را می پذیرفتند و جز اندکی در این [کار] درنگ نمی کردند.

در عین حال این گروه اجتماعی گروهی پر مدعا، متوقع و طلبکارند. به تعبیر قرآن، هرچند در شرایط خطر چشمانشان از ترس، حالت چشمان مشرف به مرگ را دارد، اما وقتی شرایط عادی شود زبان دراز، گستاخ، مدعی و طلبکار می شوند: اشحة علیکم فاذا جاء الخوف رایتهم ینظرون الیک تدور اعینهم کالذی یغشی علیه من الموت فاذا ذهب الخوف سلقوکم بالسنة حداد اشحة علی الخیر...; ⁽¹⁴⁾ بر شما بخیلانند، و چون خطر فرارسد آنان را می بینی که مانند کسی که مرگ او را فرو گرفته، چشمانشان در حدقه می چرخد [و] به سوی تو می نگرنند; و چون ترس برطرف شود شما را با زبان هایی تند نیش می زنند; بر مال حریصند. در مجموع می توان گفت که با توجه به شرایطی که اشاره شد و نیز وضعیت کمی و کیفی نیروهای اسلام، رهبری پیامبر اکرم(ص) در جنگ احزاب یکی از دشوارترین مدیریت ها در شرایط نامناسب بوده است.

[*~* مهسا *~*]

جهت شناسایی روش مدیریت پیامبر(ص) ضروری است ابعاد برنامه ریزی، تعیین استراتژی، سازماندهی، مدیریت نیروی انسانی، کسب اطلاع و خبر رسانی و نظارت و کنترل، در مدیریت و رهبری رسول خدا(ص) مورد دقت و بررسی قرار گیرد.

[*~* مهسا *~*]

1) برنامه ریزی و تعیین استراتژی

با بررسی جزئیات غزوه خندق به راحتی می توان به این واقعیت رسید که پس از وصول خبر حرکت احزاب، پیامبراکرم(ص) سیاستی دفاعی را اتخاذ کردند. جهت تحقق این هدف، بهترین تدبیر ماندن در شهر و بهره برداری از کلیه امکانات و توانایی های درون شهری بود. ماندن در شهر می توانست سپاه اسلام را به لحاظ پشتیبانی و تدارکات در یک جنگ دفاعی طولانی یاری دهد. با توجه به برتری کمی سپاه دشمن و برخورداری آنان از بیش از 600 اسب که به آن ها تحرک فوق العادة ای می بخشید، مهم ترین اقدام، جلوگیری از تهاجم اولیه دشمن و بی اثر کردن نقش سواره نظام بود.

[*~* مهسا *~*]

موفقیت سپاهی چون سپاه احزاب، به تهاجم اولیه بستگی داشت. بنابراین، جلوگیری از کسب موفقیت در تهاجم اولیه سپاه مشرکین می توانست یکی از اهداف اولیه پیامبر اکرم(ص) باشد.

پیامبر اکرم(ص) ضمن اتخاذ سیاست تدافعی، به حفر خندق فرمان دادند که می توانست هدف یادشده را تامین کند. از آن جا که همه تصمیمات را در نهایت پیامبراکرم(ص) می گرفتند، سرعت عمل آن حضرت در پذیرش و پیاده کردن این پیشنهاد قابل توجه است.