مدیریت در بحران ؛ پژوهشی موردی در مدیریت پیامبر اکرم(ص) در غزوه احزاب

[*~* مهسا *~*]

اهمیت و عظمت این تصمیم

از مجموع اطلاعاتی که مورخان به دست می دهند، چنین برمی آید که خندق دارای ابعاد زیر بوده است:

طول آن حداقل پنج و حداکثر شش کیلومتر بوده است. خندق در شمال شرق مدینه از ناحیه برج های شیخان شروع شده و تا غرب مدینه یعنی تا کوه بنی عبید و از آن جا به طرف جنوب تا محلی که اکنون مسجد فتح قرار دارد، کشیده می شده است ⁽¹⁵⁾ و از این نقطه هم تا مصلی امتداد داشته است.

[*~* مهسا *~*]

هر چند مسیر دقیق خندق مشخص نیست و این احتمال وجود دارد که در مسیر، وجود موانع طبیعی و مصنوعی می توانست مسلمین را از حفر خندق بی نیاز کند، اما در مجموع با توجه به فاصله مناطق یادشده و هم چنین با توجه به تقسیم کاری که انجام گرفت، مسلما طول خندق از پنج کیلومتر کمتر نبوده است.

اگر قول مشهور مورخان را که می گویند تعداد حفر کنندگان خندق 3000 نفر بوده است بپذیریم - چون هر ده نفر مامور حفر چهل ذراع(بیست متر) از خندق بوده اند - بنابراین، طول خندق باید در حدود شش کیلومتر برآورد شود.

[*~* مهسا *~*]

مورخین مسیر خندق را چنین تشریح کرده اند: مبدا آن راتج و قلعه شیخان بود، و از آن جا تا تپه ذباب در شمال مدینه کشیده شده و سپس به طرف غرب تا کوه بنی عبید و از آن جا تا محلی که هم اکنون مسجد فتح قرار دارد کشیده می شده است. در مغرب هم جهت احتیاط، به رغم وجود موانع طبیعی، چون نخلستان ها و حرات، خندق تا مصلی امتداد پیدا کرده است.

[*~* مهسا *~*]

عرض و عمق خندق نباید کمتر از ده متر باشد، چرا که به هر حال باید طوری طراحی می شد که یک چابک سوار با اسب نتواند از آن عبور کند. اما در مورد عمق خندق، همین قدر که پیاده نظام دشمن نتواند از یک طرف وارد، و از طرف دیگر خندق خارج شود، می توانست پاسخ گوی هدف پیامبر اکرم(ص) باشد. بنابراین احتمالا عمق خندق در حدود سه یا چهار متر بوده است. دکتر آیتی معتقد است که طول خندق 5/5 کیلومتر، عرض آن ده متر و عمق آن پنج متر بوده است. ⁽¹⁶⁾

با توجه به فاصله میان مکه و مدینه (ده تا دوازده روز راه) و تصریح مورخان به این که سواران خزاعه پس از حرکت قریش به سرعت و ظرف مدت چهار روز خود را به پیامبر اکرم(ص) رسانیده و موضوع را اطلاع داده اند، مسلما مدت حفر خندق از ده روز کمتر بوده است.

[*~* مهسا *~*]

2) سازماندهی

پس از تعیین مسیر خندق که توسط شخص پیامبر(ص)، به همراه گروهی از مشاوران ایشان، افرادی چون سلمان فارسی، سعد معاذ و سعدبن عباده انجام شد، نخستین اقدام رسول خدا(ص) ایجاد سازمان لازم برای نیل به هدف نزدیک یعنی حفر خندق بود. این کار به سرعت اما با دقت و ظرافت تمام انجام گرفت. کل نیروهای موجود، مجموعا نزدیک به سیصد گروه عمل کننده، تحت مدیریت یکی از بزرگان اصحاب (مهاجر و انصار) هماهنگ شدند. ارتباط پیامبر اکرم(ص) با همه مسلمین از طریق سرپرستان انجام می شد. هر چند ارتباط آن حضرت با همه مسلمین ارتباطی صمیمی و مستقیم بود اما در امور محوله، فقط سرپرستان با رسول خدا ارتباط و تماس داشته اند. این نکته تلویحا از اشارات منابع تاریخی بر می آید. چنان که در ماجرای مواجه شدن گروه سلمان فارسی با سنگ سختی، افراد گروه از سلمان می خواهند موضوع را به اطلاع پیامبراکرم(ص) برساند. ⁽¹⁷⁾

[*~* مهسا *~*]

3) مدیریت نیروی انسانی

چنان که از نقشه برمی آید پیامبر اکرم (ص) جهت ایجاد انگیزه و تشدید فعالیت مسلمین قسمتی از ماموریت حفر خندق را به مهاجرین و بخش بزرگ تری از آن را به انصار سپردند. برای آن که میان انصار هم نوعی رقابت به وجود آید آنان را به سه گروه تقسیم کردند. این تقسیم بندی برمبنای نزدیکی قومی و قبیله ای انجام شد، زیرا هر تقسیم بندی دیگری ممکن بود با توجه به اختلافات فکری، فرهنگی و قومی مسلمین که بسیاری از آن ها تازه به اسلام گرویده بودند، سرمنشا بروز مشکلات و مسائلی باشد. بروز اختلاف بر سر سلمان که نه از انصار بود و نه وابسته به مهاجرین، نمونه خوبی برای اثبات این مدعا است. ⁽¹⁸⁾

[*~* مهسا *~*]

پیامبر اکرم(ص) آگاهانه، از رقابت میان قبایل جهت تسریع کار استفاده کردند. این تدبیر تا حد گروه های عمل کننده هم ادامه یافت. رسول الله(ص) با اعمال تقسیم کاری حساب شده میان افراد، هر چهل ذراع از مسیر خط کشی شده را به ده نفر محول کردند. بدین ترتیب نه فقط قبایل و طوایف با هم رقابت می کردند، بلکه در درون هر گروه میان افراد آن گروه هم رقابت ایجاد می شد. ضمن این که حوزه کار هر گروه کاملا مشخص بود و تداخلی در مسئولیت ها هم پیش نمی آمد.

[*~* مهسا *~*]

اقدامات انگیزشی پیامبر(ص)

یکی از تدابیر پیامبراکرم(ص) جهت پیشبرد هر چه سریع تر حفر خندق، توجه دادن مسلمین به اصول اعتقادی و مخصوصا آخرت بود. با تعلیم این اصل سازنده که زندگی حقیقی حیات اخروی است و زندگی دنیوی گذرا و بی اعتبار است، شور و نشاط کار در مسلمین زیادتر می شد. نکته در خور توجه این که به خاطر محدودیت زمانی و ضرورت تاثیر فوری سخن، رسول خدا(ص) از زبان شعر که مؤثرترین زبان آن روز بود، استفاده می کردند.

[*~* مهسا *~*]

به عنوان نمونه ابن سعد در «طبقات » می گوید پیامبراکرم(ص) در جریان حفر خندق این بیت را تکرار می کردند:

اللهم ان الخیر الآخره

فاغفر للانصار و المهاجره ⁽¹⁹⁾

و یا به قولی:

لاعیش الا عیش الاخره

فاغفر للانصار و المهاجره

[*~* مهسا *~*]

و یا:

اللهم لو لا انت ما اهتدینا

و لاتصدقنا و لاصلینا ⁽²⁰⁾

برای آن که مسلمین هدف اصلی را گم نکنند و بدانند که زحماتشان در چه جهت و برای چیست، با این روش بر اصول تاکید می کردند. شاید از همین نکته بتوان به این نتیجه رسید که در هر اقدام مدیریتی لازم است مدیر دائما رهروان خود را با هدف یا اهداف آشنا و آنان را توجیه نماید. پیامبراکرم(ص) از بهترین روش ممکن جهت انجام این مهم استفاده کرده اند; از روش آموزش غیر مستقیم و با بهره گیری از زبان شعر که تاثیری فوری و ماندگار داشت.