مدیریت در بحران ؛ پژوهشی موردی در مدیریت پیامبر اکرم(ص) در غزوه احزاب

[*~* مهسا *~*]

منابع مقاله:
ماهنامه تاریخ اسلام، شماره 3، ولوی، علی محمد(1)؛


زندگی رسول گرامی اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) سرشار از نکاتی است که اگر با نگاهی نو به آن توجه شود، بسیاری از خط مشی ها و سیاست های اصولی در حوزه های مختلف علمی، معرفتی، اجتماعی، سیاسی، دفاعی و... شناسایی خواهد شد. بررسی دقیق و همه جانبه ابعاد مختلف زندگی این بزرگان، مخصوصا با شیوه های جدید و بابهره گیری از آخرین دستاوردهای علمی، از ضرورت های جوامع اسلامی است.

[*~* مهسا *~*]

یکی از حساس ترین و سرنوشت سازترین حوادث صدر اسلام، غزوه احزاب است. مورخان، این غزوه را بیشتر از آن جهت با اهمیت می دانند که آخرین صحنه تهاجم دشمن به نیروهای اسلام و نقطه اوج اقدامات دفاعی مسلمین بود. اما آن چه کمتر در منابع تاریخی مورد توجه قرار گرفته، مدیریت این حادثه سرنوشت ساز و مهم است.

مدیریت پیامبر اکرم(ص) در جریان این غزوه ابعاد مختلفی دارد. در مقاله حاضر کوشش شده است، در حد امکان یکی از اقدامات مدیریتی پیامبراکرم(ص) در جریان یکی از تدابیر آن حضرت یعنی «حفرخندق » مورد بحث و بررسی قرار گیرد. البته مقاله حاضر به مدیریتی که رسول الله(ص) در جریان حفر خندق اعمال فرمودند محدود نمی شود، بلکه موضوع اداره و بهره گیری کامل از این اقدام دفاعی هم مورد بحث قرار می گیرد.

[*~* مهسا *~*]

طرح مسئله مسلمین پس از اطلاع از آغاز تهاجم قریش، حداکثر هشت روز فرصت داشتند تا نسبت به انجام هرگونه اقدام تدافعی تصمیم گیری کنند. تصمیم پیامبر(ص) به حفر خندق یکی از بهترین نمونه های تصمیم گیری شجاعانه است. خندقی به طول حداقل پنج کیلومتر با عرض تقریبی هفت تا ده متر و عمق حداقل سه متر، مستلزم حجم عظیمی از خاکبرداری است، در حالی که تمام نیرویی که در اختیار پیامبر(ص)بود به سه هزار نفر نمی رسید. حال این سؤال مطرح است که چه مدیریتی اعمال شد که توانست با وجود همه محدودیت ها این اقدام کم نظیر را انجام دهد و به نتیجه مطلوب برساند؟

[*~* مهسا *~*]

تصویر اجمالی حادثه غزوه احزاب بنابر قول مشهور در شوال سال پنجم هجری ⁽¹⁾ و در ناحیه شمال و غرب مدینة النبی واقع شد. قرآن مجید در چهار سوره و در قریب 22 آیه به مسائل مختلف این جنگ اشاره کرده است. ⁽²⁾

[*~* مهسا *~*]

سپاه مشرکین از سه لشکر به ترتیب زیر تشکیل شده بود:

1- لشکر قریش و هم پیمانانش به رهبری ابوسفیان بن حرب، که فرماندهانی چون خالدبن ولید، عکرمة بن ابوجهل، عمروعاص، صفوان بن امیه و عمروبن عبدود در آن شرکت داشتند. مجموعه نیروهای تحت فرماندهی ابوسفیان - با احتساب بنی سلیم - 4700 نفر بودند که بیش از 300 اسب و 1500 شتر به همراه داشتند. ⁽³⁾ این نیروها پس از نزدیک شدن به مدینه در محلی موسوم به «رومة » مستقر شدند.

[*~* مهسا *~*]

2- لشکر غطفان و هم پیمانان آن ها از قبایل نجد، به فرماندهی «عیینة بن حصن فزاری » و مسعود بن رخیله و حارث بن عوف جمعا به استعداد 1800 نفر، که در نزدیکی «احد» اردو زدند و تعداد 300 اسب همراه این لشکر بود. ⁽⁴⁾

[*~* مهسا *~*]

3- بنی اسد به فرماندهی طلیحه بن خویلد اسدی، هم چنین یهودیان بنی نضیر که قریش را همراهی می کردند و نقش آن ها بیشتر تقویت فکری و روحی این حرکت نظامی بود. یهودیان بنی قریظه هم با شکستن پیمان، متحد احزاب محسوب می شدند. اکثر مورخان تعداد نفرات احزاب را مجموعا ده هزار نفر گفته اند. ⁽⁵⁾ اما این عدد به نظر اندکی اغراق آمیز می رسد. احتمالا مجموع سپاه قریش و متحدانش از حدود 8000 نفر متجاوز نبوده است.

[*~* مهسا *~*]

امتیاز عمده سپاه احزاب که تا آن زمان در منطقه حجاز کم نظیر بود، برخورداری از سواره نظامی با حداقل 600 اسب بود که برتری کامل آنان بر نیروهای اسلام را تضمین می کرد. به احتمال قریب به یقین، نگرانی عمده مسلمین از همین بخش سپاه احزاب بوده است. طبعا اولین اقدام مؤثر سپاه اسلام هم باید به نحوی طراحی می شد که بتواند سواره نظام دشمن را زمین گیر و بی اثر کند.

[*~* مهسا *~*]

موقعیت مسلمانان

بنا به روایت ابن اسحاق، تعداد نفرات سپاه اسلام در جریان غزوه خندق 3000 نفر بوده است. ⁽⁶⁾ به نظر می رسد که این قول اندکی خوش بینانه و همراه با اغراق باشد. احتمالا این رقم با احتساب نوجوانان و جوانان و هم چنین همراهی کراهت آمیز برخی از منافقین است. لازم به ذکر است که تعداد اسب های مسلمین در غزوه خندق سی و چند اسب بوده است. ⁽⁷⁾ بنا به گفته واقدی چهار روز پس از حرکت قریش از مکه، سواران خزاعه خبر حرکت احزاب را به پیامبراکرم(ص) رساندند. ⁽⁸⁾ فاصله میان مکه و مدینه برای سپاهی که با ساز و برگ جنگی حرکت می کرد، ده تا دوازده روز راه بوده است. بنابراین پیامبر اکرم(ص) و مسلمین تنها شش تا هشت روز برای اتخاذ هرگونه تدبیر و تصمیمی فرصت داشته اند.

[*~* مهسا *~*]

وضعیت عمومی مدینه و روحیه مسلمین در هر اقدام اجتماعی، سیاسی و نظامی، علاوه بر رهبری، باید به دو رکن دیگر توجه شود: 1- وضعیت و شرایط عمومی جامعه: شرایط ساختاری هر جامعه و نحوه ارتباط و مناسبات افراد و کانون های مختلف اجتماعی متناسب با شرایط هر جامعه، در روند تحولات اجتماعی نقش تعیین کننده ای دارد. گسستگی یا همبستگی اجتماعی، که در جامعه آن روز مدینه به کیفیت تعامل قدرت های قبیله ای حاضر در شهر بستگی داشت، از جمله عوامل مؤثر در همبستگی یا گسستگی نیروهای درونی شهر به حساب می آمد. تدابیری که از قبل اندیشیده شده بود، شرایط مطلوب این همبستگی را فراهم کرده بود. انعقاد پیمان نامه عمومی مدینه، عقد اخوت، و بنای مسجد جهت ایجاد انسجام در فعالیت های مختلف جامعه از جمله اقداماتی بود که پیامبراکرم(ص) جهت تحقق شرایط وحدت اجتماعی اندیشیده بودند.