اهمیت و ارزش تحقیق در زمینه «مدیریت اسلامی »

[*~* مهسا *~*]

علاوه بر این، انقلاب اسلامی بر اساس مبانی عقیدتی و ارزشی خود، داعیه ایجاد تمدن اصیل الهی بر پایه عبودیت و بندگی خداوند را دارد و اصولا این همان چیزی است که انقلاب اسلامی را از سایر انقلاب ها متمایز می کند. از این رو، حضرت امام خمینی(ره) به عنوان بنیانگذار و رهبر چنین تحولی عظیم، با اشاره به ماهیت و ویژگی های انقلاب اسلامی می فرماید: «بنابراین، نباید شک کرد که انقلاب اسلامی ایران از همه انقلاب ها جداست; هم در پیدایش و هم در کیفیت مبارزه و هم در انگیزه انقلاب و قیام.» ⁽⁷⁾ و درست در راستای تبیین آرمان های بلند این انقلاب اصیل و مکتبی و ضرورت تداوم آن، رهبر فرزانه انقلاب، حضرت امام خامنه ای - مدظله - می فرماید: «مساله ما این نیست که زندگی خودمان را نجات دهیم و فقط گلیم خود را از آب بیرون بکشیم، مساله این است که ملت ایران همچنان که در شان اوست، در حال پدید آوردن یک تمدن است. پایه تمدن بر صنعت و تکنولوژی و علم نیست، پایه اصلی تمدن بر فرهنگ و بینش و معرفت و کمال انسانی است. این است که همه چیز را برای یک ملت فراهم می کند و علم را برای او به ارمغان می آورد. ما در این صراط و جهت هستیم.» ⁽⁸⁾

[*~* مهسا *~*]

بر این اساس، آنچه در چنین جامعه ای توجه همه اقشار را به خود جلب می کند این است که چگونه تمام سعی و تلاش خود را در جهت کمال انسانی و تحقق بندگی خداوند به کار گیرند و اندیشه و گفتار و رفتارشان صبغه الهی داشته باشد و در یک کلام، علم، اخلاق، فن آوری، صنعت و هنر، همه رنگ و بوی الهی به خود گیرد (صبغة الله و من احسن من الله صبغة) ⁽⁹⁾ و استقلال دینی در همه جوانب جامعه حاکم شود و بر این اساس برای ایجاد تمدن راستین الهی و نیل به سعادت واقعی، تلاش گردد.

خلاصه آن که از زاویه نگرش تحلیلی نسبت به ماهیت و رسالت انقلاب، گفته می شود: به دو دلیل، طرح و بررسی مباحث درباره مدیریت اسلامی - آن هم از دیدگاهی که زمینه سازی برای ارائه نظریات و الگوهای مدیریتی جدید و اصیل را مورد توجه ویژه قرار می دهد - ضرورت یافته، جایگاهی خاص در مباحث نظری می یابد:

[*~* مهسا *~*]

اول. انقلاب اسلامی - به معنای واقعی - چیزی جز این نیست که تحولی شگرف در همه نهادهای جامعه، به ویژه نهاد مدیریت - که ارتباط تنگاتنگی با سایر نهادهای جامعه داشته، به نحوی در آن ها ظهور و بروز دارد - ⁽¹⁰⁾ رخ دهد; به این معنا که ارزش های اسلامی در آن ها جلوه گر شود.

دوم. انقلاب اسلامی بر اساس مبانی خود، که نشات گرفته از مبدا، معاد و بعثت نبی گرامی اسلام صلی الله علیه و آله است، رسالت ایجاد تمدن اصیل الهی بر پایه عبودیت و بندگی خداوند را دارد.

دو دلیل مذکور علاوه بر آن که انقلاب اسلامی را از سایر انقلاب ها متمایز می کند، ضرورت حکومت اسلامی و سرپرستی الهی و جایگاه و نقش آن را نیز روشن می سازد. ولی از آن جا که اعمال این سرپرستی جز از طریق سرپرستی اجتماعی ممکن نیست، ناگزیر در الگوی اسلامی نیز باید به ابعاد گوناگون سرپرستی اجتماعی از جمله «مدیریت » و «رهبری » نیز پرداخت تا چگونگی و راه کارهای تجلی ارزش ها و اصلاح امور جامعه و امت اسلامی و تحقق اهداف انقلاب و حکومت اسلامی و ایجاد تمدن الهی روشن گردد.

[*~* مهسا *~*]

ب - از منظر خاص با تحلیل موضوع اساسی مدیریت

همچنان که قبلا اشاره شد، موضوع اصلی مدیریت «انسان » و رفتارهای او است. به علاوه گفته می شود هیچ رفتار انسانی وجود ندارد که پایه ارزشی نداشته باشد; یعنی: هر رفتاری، چه خودآگاهانه و صریح باشد و چه ناآگاهانه و مبهم، چه فردی باشد و چه سازمانی و اجتماعی، به طور طبیعی، مبتنی بر یک سلسله اصول ارزشی است. بنابراین، می توان گفت:

[*~* مهسا *~*]

طرح بحث ارزش ها در مدیریت به این مناسبت است که کیفیت تاثیرگذاری ارزش ها بر آن بررسی شود، و به جای نظر دادن در مورد «روش های کاربردی » و طرح مشکلات کنونی و ارائه راه حل فوری، «بحث بنیادی » ریشه های مؤثر بر این تغییرات مطرح گردد تا سرانجام با نظر به آن ها در عمل، گره بسیاری از مشکلات اجتماعی باز گردد. این شیوه بحث در واقع، جهت دادن به مدیریت و تبیین چرایی، هدف و معیارهاست. ⁽¹¹⁾

[*~* مهسا *~*]

از سوی دیگر، چون در همه علوم انسانی، موضوعات و مباحث ارزشی از جایگاهی اساسی برخوردار است، پیش بینی می شود مطالعاتی که در حوزه مدیریت بر محور نظام ارزشی ارائه می گردد نیز می تواند برای ادامه پژوهش های نظری و هم چنین فراهم آوردن مقدمات تحقیقات کاربردی مترتب بر آن در زمینه های اجتماعی، به ویژه مدیریت، مفید باشد.

از این رو، گفته می شود طرح بحث ارزش ها و نقش آن ها در مدیریت از اساسی ترین و مهم ترین مباحث مدیریت محسوب می شود و از جایگاه و فلسفه ای دقیق برخوردار است. روشن است که این اهمیت در مورد مکتبی همچون اسلام و جوامعی همچون ایران - که ادعا می شود دارای جامع ترین نظام ارزشی است - افزون تر می گردد. و به همین دلیل است که اکنون از سوی صاحب نظران و پژوهش گران در مراکز علمی حوزوی و دانشگاهی، نیاز شدیدی به انجام یک سلسه مباحث تحقیقی جدید در حوزه مدیریت احساس شده و ضرورت طرح این مباحث به صورت گسترده و عمیق مطرح گردیده است.

[*~* مهسا *~*]

ارزش تحقیق درباره مدیریت اسلامی و اعتبار نتایج آن

شرط نخست برای این که یک مطالعه و نتایج حاصل از آن ارزشمند و معتبر باشد، آن است که مبانی اساسی و نیز اهداف اصولی آن مطالعه از اصالت، اتقان و اعتبار لازم برخوردار باشد، افزون بر این که باید روش تحقیق و جمع آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل آن ها نیز دارای این ویژگی ها باشد.

از آن جا که در تحقیقات مدیریت اسلامی نیز پژوهش گر به دنبال این است که بر اساس اندیشه دینی - یعنی: مبانی و مفروضات اساسی اسلام - و با استناد به منابع اصیل اسلامی و طبق روش خاص و معتبر⁽¹²⁾ به قضایا و نظریاتی در حوزه مورد مطالعه دست یابد; بنابراین، نتایجی که بر اساس مبانی و روش مذکور حاصل می شود، از اصالت و اعتبار و قابلیت اعتماد برخوردار خواهد بود و بر همین اساس، تحقیقات متفرع بر آن و دستاوردهای آن ها نیز از چنین خصلت ارزشی بهره مند است.

[*~* مهسا *~*]

علاوه بر این، در یک مطالعه علمی، شناخت ماهیت و اهمیت موضوع و نقش و جایگاه آن نیز در تعیین میزان ارزش بحث درباره آن و اعتبار نتایج حاصله نقش به سزایی دارد; یعنی: هر قدر اهمیت موضوع و نقش آن بیش تر و اساسی تر باشد، انجام مطالعه در آن زمینه و نتایج مترتب بر آن نیز از ارزش و اعتبار بیش تر برخوردار خواهد بود. از این رو، بر اساس آنچه در مقدمه و قسمت های بعد در زمینه ماهیت و اهمیت موضوع (طرح مباحث مدیریت از دیدگاه اسلام) و نقش و جایگاه آن بیان شد، این نتیجه حاصل می گردد که انجام مطالعه در زمینه مباحث اساسی مدیریت از دیدگاه اسلام و دستاوردهای حاصل از چنین مطالعاتی، از ارزش و اعتبار ویژه ای برخوردار است.

[*~* مهسا *~*]

در اینجا، در ادامه تبیین و تایید ارزش و اعتبار مطالعه درباره مدیریت از دیدگاه اسلام و اصالت نتایج آن، موضوع از سه منظر متفاوت بررسی می شود: ⁽¹³⁾

1- در بحث «رابطه علم و دین »، برخی این مساله را مطرح می کنند که شان دین خاتم این نیست که در حوزه علوم بشری دخالت کرده، نظر بدهد. صاحبان این نظریه بر اساس این پندار، چنین نتیجه می گیرند که تحقیقاتی که بخواهد درباره تاثیر معارف دینی در حوزه علوم بشری بحث کند، بی اعتبار است.

روشن است که دیدگاه مذکور از این طریق، تحقیق و مطالعه در زمینه مدیریت اسلامی را نیز بی اعتبار تلقی می کند. گرچه نقد و بررسی جامع این نظریه مستلزم تبیین موضوعاتی از قبیل «رابطه علم و دین » و «شان علوم » از جمله مدیریت و «شان دین » است، در عین حال، در این جا به عنوان پاسخی کلی در برابر این دیدگاه می توان گفت: حتی بنابراین قول، که شان دین خاتم بحث درباره علوم بشری نیست، باز هم تحقیقاتی از این قبیل در حوزه معارف بشری از دیدگاه اسلام جا دارد; زیرا عقلایی بودن کاوش علمی متوقف بر علم به اصل وجود مطلوب نیست; یعنی: بدین گونه نیست که مثلا، جست وجو برای یافتن حکمی فقهی (و حد آن) وقتی لازم گردد که علم داشته باشیم دین، حکمی نسبت به آن دارد; بلکه بحث از «انتظارات ما از دین » دخالتی در مساله کاوش فقیه ندارد; چه آن که حتی اگر ثابت شود لازم نیست دین نسبت به مساله ای نظر داشته باشد، این مقدار کافی نیست که به سبب آن، فقیه دست از جست وجو و کاوش بردارد، بلکه باید در حد وسع، از وجود حکم آن مساله پی جویی کند. اما اگر ثابت شود که مساله ای در دین نمی تواند حکم داشته باشد، دیگر فحص و جست وجو از آن معقول نیست. ⁽¹⁴⁾

[*~* مهسا *~*]

توضیح آن که اگر فرض کنیم فقیهی در بحث کلامی از لزوم حکومت و سخن داشتن دین درباره آن، معتقد شود که ضرورتی ندارد دین درباب حکومت سخنی داشته باشد، «ضرورت نداشتن » ثابت نمی کند که دین در این باب حکمی ندارد. بنابراین، نظر داشتن دین درباره حکومت و نحوه آن کاملا محتمل و متصور است و همین احتمال کافی است که فقیه را وادارد که درباره نظر دین به کاوش بپردازد. جست وجوی فقیه صرفا به لحاظ احتمال عقلایی وجود حکم است، چه در واقع حکمی باشد و چه نباشد. به عبارت دیگر، موضوع لزوم فحص از احکام دین، احتمال عقلایی وجود حکم در واقع است و همین احتمال بر وی منجز است، به طوری که اگر فحص نکند و در واقع حکمی باشد، مستحق عقاب خواهد بود.

بسیاری اوقات، عقلا صرفا به دلیل احتمال وجود شیئی در واقع، به جست وجوی آن می پردازند و در علوم بشری نیز بیش تر کاوش ها برای یافتن شیئی محتمل است، نه شیئی که اصل وجودش محرز می باشد (و فقط از عوارض و خصوصیات آن جست وجو می شود.) مگرنه این است که غالب آزمایش های بزرگ و کوچک علوم فقط مبتنی بر احتمال وجود مطلوب است؟ پس چه جای آن است که عقلایی بودن کاوش را مبتنی بر علم به اصل وجود مطلوب بدانیم؟⁽¹⁵