اخلاق حکومتی / شرح صدر در مدیریت اسلامی

[*~* مهسا *~*]

1. بردباری

یکی از نمودهای «شرح صدر»، بردباری است. رهبرانی که از این ویژگی برخوردار باشند، در اداره امور از توفیق بیشتری بهره مند می شوند و در برابر رفتارهای ناشایست و مشکلات، واکنش مناسبی از خود نشان می دهند.
امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: «الحلم رأس الرئاسه؛ بردباری، مهم ترین رکن ریاست است.» در بسیاری از روایات اسلامی، «علم» و «حلم» در کنار هم به عنوان دو عامل پیروزی بیان شده و «حلم» چیزی جز ظرفیت و سعه صدر نیست».

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «هرگز دو چیز در کنار هم قرار نگرفته اند که بهتر از «حلم» در کنار علم بوده باشد.» سعدی شیرین سخن نیز در این مورد می گوید: «کارها به صبر برآید و مستعجل به سر برآید».
و گفته اند: «آزاده آن بود که در شداید، صبور بود و در وقایع، شکور و در مکاید، جسور».

[*~* مهسا *~*]

چه زیبا فرمود آینه دار عدالت و علم و روح مطلق دانایی و حلم امیرمؤمنان علی علیه السلام : «الصبرُ مفتاح الفرج؛ شکیبایی، کلید گشایش در کارهاست».

;چون تو کوری، نیست بر اعمی حرج	;ورنه رو کالصبر مفتاح الفرج
;پرده های دیده را داروی صبر	;هم بسوزد، هم بسازد شرح صدر

به راستی که سعه صدر پیامبر مکرم اسلام و امامان معصوم (علیهم السلام)، الگوی مناسبی برای ماست تا سیره آن بزرگواران را سرلوحه زندگی مان قرار دهیم.
«هنگامی که پیامبر در میدان احد سخت مجروح شد و از پیشانی مبارکش خون می ریخت، مالکیت اعصاب خود را از دست نداد و برای امت نادان دعای هدایت کرد و فرمود: «اللهم اهْدِ قومی فإِنهم لا یعلمون.» این سعه صدر به راستی عجیب است».

[*~* مهسا *~*]

2. متانت در شادی ها و دوری از غرور و تکبر

آدمی به تناسب ظرفیت و سعه صدر خود در کامیابی ها، شادی ها و پیروزی ها از خود واکنش نشان می دهد. فردی که از سعه صدر برخوردار نباشد، با کسب اندک موفقیتی سرمست و مغرور می شود. نخوت و تکبر سراسر وجود او را فرا می گیرد و از فهم مسائل و مشکلات غافل می ماند و همین امر (خودپرستی، تکبر و غرور) آفتی برای تباهی و نابودی اش می شود.

;از کبر مدار هیچ در دل هوسی	;کز کبر به جایی نرسیده است کسی
;چون زلف بتان، شکستگی عادت کن	;تا صید کنی هزار دل در نفسی

[*~* مهسا *~*]

پس شایسته است که مدیر با سینه ای گشاده و با وقار و متانت به استقبال پیروزی و کامیابی رود و اگر بذر خودپرستی و کبر در دلش جوانه زد، با توجه و توکل به خدا، این حالت را از خویشتن دور کند و روحیه تواضع به خلق را که از توجه به حضرت باری تعالی سرچشمه می گیرد، در خود تقویت کند.

;بَرکَن از بستان دل جانا، نهال خودپرستی

;این درخت ار بار دارد، گل ندارد، خار دارد.

امیر المؤمنین علی ابن ابیطالب علیه السلام نیز در نامه ای به یکی از فرمانداران خود می نویسد: «و لا تکن عِندَ النَّعماءِ بَطِراً؛ هنگامی که نعمت ها به تو رو آوردند، مغرور و خوشحال مشو».

[*~* مهسا *~*]

3. تحمّل افکار مخالف

یکی دیگر از نشانه های «شرح صدر»، توان تحمل افکار مخالف است. «در دنیای مدیریت باید میان مخالفانی که صرفاً بنای مخالفت و کسانی که افکار مخالف دارند تفاوت قائل بود. در مجموعه ها و سازمان ها به همان اندازه که مخالفت های بیجا مضرّ و مسئله سازند، افکار مخالف، سودمند و باعث پیشرفت سازمانند. توان تحمل اندیشه های مخالف از «سعه صدر» انسان حکایت می کند و کسانی که دارای این صفت باشند، به راحتی می توانند در جان نیروها نفوذ کنند و به قدرت شخصی دست یابند».
بنابر این، وقتی مدیر با رویی گشاده و سینه ای فراخ، اندیشه های مخالف را شنید، می تواند از آن برای اصلاح امور و پیشرفت کارها بهره مند شود، چنان که در امثال آمده است:

;نیک خواهان دهند پند و لیک

;نیک بختان بوند پند پذیر

رشید وطواط نیز در این باره می گوید:

نیک بخت، آن کسی است که چون دیگری را پند دهند و از کردار ناشایسته و گفتار نابایسته باز دارند، او از آن پند عبرت گیرد و نصیحت خویش بردارد و به گرد امثال آن کردار بد و گفتار ناپسند نگردد.

;نیک بخت آن کسی بود که دلش	;آنچه نیکی در اوست، بپذیرد
;دیگران را چو پند داده شود	;او از آن پند بهره برگیرد

[*~* مهسا *~*]

سخن آخر

سعه صدر مانند دیگر ارزش های انسانی در پرتو نیروی ایمان و عشق به خدا به دست می آید. «وَ الَّذینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّهِ؛ آنهایی که به سوی خدا آمده اند، از محبت شدیدتری نسبت به حق برخوردارند.» (بقره: 165)
عشق شدیدتر و حب به خدا، ما را از اسارت غریزه هایی مانند: حب نفس، حب دنیا و حب ریاست آزاد می کند. ابراهیم با آنکه اسماعیل را دوست دارد، در راه عشق به حق حاضر است، او را قربانی کند.
عشق، نتیجه معرفت و شناخت است که معرفت و شناخت نیز به دنبال تفکر و تجربه به دست می آید. پس در مرتبه اول، تفکر لازم است. ادامه تفکر، شناخت است و به دنبال آن، محبت می آید و انسان بر اساس محبت، حرکت می کند و به اعمالش جهت می دهد. البته انسان علاوه بر تفکر، نیازمند تجربه است؛ تجربه ای که از طریق حکیمی دانا به آن رسیده باشد که: «هَلَکَ مَنْ لیس لَهُ حکیمٌ یُرشِدُه؛ آن کس که با حکیم راهنمایی همدم نیست، به هلاکت رسیده است».

بنابر این، این دو، انسان را در راه تزکیه و آزادی از نفس به وسیله آموزش و یادآوری، به بینشی وسیع از هستی می رساند. در این صورت، خدا و آخرت در نظر شخص، بزرگ می شود و غیر آن، حقیر و ناچیز. در این جاست که دید انسان و مدیر وسعت پیدا می کند و به ظرفیت وجودی شگرفی دست می یابد و بر اساس منطق و روش صحیح تصمیم می گیرد.