اخلاق حکومتی / شرح صدر در مدیریت اسلامی

[*~* مهسا *~*]

دید آورنده : سیده سهله تقوی ، صفحه 71

درآمد امروزه هر کس در زندگی خود به گونه ای با مسئله «مدیریت» درگیر است و این درگیری در سطوح بالا یا پایین، از دولت مردان و وزیران و فرماندهان تا اهل خانه و خانواده را به خود مشغول کرده است. اگر مدیریت در این امور به طور صحیح صورت پذیرد و با الهام از مبانی معنوی اسلام و دستورهای جامع و حرکت آفرین آن اصلاح گردد، می توان نیرومند در عرصه حضور یافت و به یاری خدا ضعف ها را جبران کرد. در این نوشتار تلاش می شود به تعریف مدیریت اسلامی به اختصار اشاره شود و سپس به معرفی برخی از ارزش ها در چارچوب نظام ارزش اسلام و ضرورت این بحث در اخلاق مدیران مسلمان پرداخته شود.

[*~* مهسا *~*]

تعریف مدیریت

در تعریف مدیریت آمده است: «کار کردن با افراد و به وسیله افراد و گروه ها برای تحقق هدف های سازمانی.» در تعریف دیگری گفته شده است: «فن بهتر بسیج کردن و بهتر سامان دادن و بهتر سازمان دادن و بهتر کنترل کردن نیروهای انسانی و به کار بردن آنهاست».

در ابتدا ضروری است رابطه میان مدیریت به عنوان یکی از علوم انسانی را با اسلام بدانیم و اینکه مدیریت اسلامی چه معنا و مفهومی دارد؟
عده ای بر این باورند که تعبیر «مدیریت اسلامی»، ساخته و پرداخته عالمان متعصب مذهبی است؛ زیرا مدیریت، اسلامی و غیر اسلامی ندارد. از دید این افراد، علمی به نام «مدیریت اسلامی» وجود ندارد.
گروه دیگری می گویند: «مقصود این است که بر مملکت اسلامی، مدیریتی حاکم شود تا کشور را به سوی توسعه و ترقی پیش ببرد.» البته این تفکر هم هیچ نقشی برای اسلام در مدیریت قائل نیست.

[*~* مهسا *~*]

گروه دیگر، ساده اندیشان مذهبی اند که مدیریت اسلامی را ارائه نظریه های خاص و روش های علمی ویژه اسلام برای حل مشکلات اجتماعی می دانند و منتظرند که در هر مشکل و معضلی، نسخه ای ویژه و آماده از قرآن و حدیث دریافت کنند، در حالی که روشن است چنین افرادی نه اسلام را شناخته اند و نه مدیریت اسلامی را.

در برداشتی دیگر، این عبارت را «مدیریت مدیران مسلمان» معنی می کنند و محتوای آن را بررسی توصیفی شیوه مدیریت مدیران مسلمان در طول تاریخ می دانند.
در این شیوه، به بررسی کیفیت مدیریت ائمه معصومین علیهم السلام و شخص نبی اکرم صلی الله علیه و آله به عنوان الگوهای مدیریت اسلامی می پردازند. این معنا، هر چند به نوعی صحیح است ولی صحیح ترین معنا نیست.

[*~* مهسا *~*]

صحیح ترین معنای مدیریت اسلامی


«مهم ترین نقشی که اسلام در نظریه ها و همچنین در روش های عملی مدیریت ایفا می کند، از طریق تأثیر ارزش های اسلامی بر مدیریت است... ما معتقدیم که اسلام دارای نظام ارزشی عمیق، گسترده و منسجمی است که مدیریت مدیران مسلمان را تحت تأثیر قرار می دهد؛ در روش های عملی آنها اثر می گذارد و به حرکت آنها جهت می دهد .این بزرگ ترین نقشی است که اسلام در مدیریت ایفا می کند و معنای صحیح «مدیریت اسلامی» نیز همین است. ...طرح بحث ارزش های اسلامی در «مدیریت» به این مناسبت است که کیفیت تأثیرگذاری ارزش ها را بر آن بررسی کنیم؛ یعنی به جای نظر دادن در مورد روش های کاربردی و عملی و طرح مشکلات فعلی و ارائه راه حل، بحث بنیادین ریشه های مؤثر در این تغییرات را مطرح کنیم که سرانجام با مراعات آنها در عمل، گره بسیاری از مشکلات اجتماعی نیز باز خواهد شد».

[*~* مهسا *~*]

در این چهارچوب، یکی از ارزش های اسلامی که در اخلاق مدیران مطرح است، داشتن شرح صدر است که علاوه بر اینکه به عنوان ارزشی اسلامی مورد توجه قرار می گیرد، ابزاری است برای مدیریت مدیران و راهی است برای رسیدن به قله های موفقیت. چنان که امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرماید: «آلةُ الرّیاسةِ سعةُ الصدرِ؛ گشایش سینه، ابزار مدیریت است».

بنابراین، راه رسیدن به سروری و بلندنظری، داشتن سینه ای گشاده در برابر ناملایمات و خطرهای روزگار است.

;مسند عزت گزین و مرد خطر باش	;اهل صفا، اهل علم، اهل هنر باش
;کینه و خشم و دروغ راه گشا نیست	;خواهی اگر سروری، بلند نظر باش

[*~* مهسا *~*]

سعه صدر

«سعه» در لغت به معنای وسعت، گشادگی و طاقت و قدرت است و «صدر» به معنای سینه. اصطلاح دیگر را که در این معنا به کار می برند، شرح صدر است که گشادگی سینه معنا می دهد.
باید در نظر داشت هنگامی که درباره «شرح صدر» در مدیریت سخن به میان می آوریم، مقصود، توان بیشتر در درک مصایب و تحمل سختی ها و مشکلات است. «شرح صدر»، موهبتی است که هنگام بعثت پیامبران از جانب خداوند به آنان عطا می شد؛ زیرا بدون «شرح صدر» نمی توان بر مسند مدیریت تکیه زد و مشکلات توان فرسای هدایت را بدون این موهبت الهی تحمل نتوان کرد. حضرت موسی علیه السلام پس از اینکه از جانب خداوند به پیامبری مبعوث شد، اولین درخواستی که از خداوند داشت، موهبت گشادگی سینه و به تعبیر قرآن، شرح صدر بود: «رَبِّ اشْرَحْ لی صَدْری وَ یَسِّرْ لی أَمْری وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانی یَفْقَهُوا قَوْلی؛ پروردگارا، سینه ام را گشاده و کارم را آسان گردان و گره از زبانم بگشا تا سخنم را بفهمند.» (طه:25 - 28)

[*~* مهسا *~*]

سعه صدر در کلام خداوند

خداوند در بیان یادآوری نعمتی عظیم به عنوان ریشه موفقیت ها، به پیامبر خود می فرماید: «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ الَّذی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ؛ ای پیامبر، آیا سینه ات را گشاده نکردیم. و بار سنگین کمر شکنی که پشت تو را می شکست، از تو برداشتیم و نام نیکویت را در جهان بلند کردیم».(انشراح: 1-4)

;در دل سالک اگر هست آن رموز	;رمز دانی نیست سالک را هنوز
;تا دلش را شرح سازد آن ضیا	;پس «الم نشرح» بفرماید خدا
;که درون سینه، شرحت داده ایم	;شرح اندر سینه ات بنهاده ایم
;درنگر در شرح دل در اندرون	;تا نیاید طعنه «لا تبصرون»

«از دیدگاه قرآن، «شرح صدر»، مایه هدایت، و «ضیق صدر»، عامل گمراهی انسان است و خداوند هر کس را که بخواهد، هدایت کند و سینه اش را برای پذیرش حق گشاده می سازد و آن کس را که بخواهد گمراه کند، سینه جانش را تنگ می گرداند تا قدرت و توانایی رسیدن به قله کمال را نداشته باشد».

فَمَنْ یُرِدِ اللّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِْلإِسْلامِ وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقًا حَرَجًا. (انعام: 125)
آن کس را که خداوند بخواهد هدایت کند، سینه اش را برای (پذیرش اسلام، گشاده می سازد؛ و آن کس را که (بخاطر اعمالش) بخواهد گمراه سازد، سینه اش را تنک می نماید.

[*~* مهسا *~*]

هنگامی که این آیه نازل شد، از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله پرسیدند: «شرح صدر» چیست؟ پیامبر در پاسخ آنها فرمود: «(شرح صدر)، نوری است که خداوند در قلب هر کس که بخواهد، می افکند. سپس در پرتو آن درخشش معنوی، سینه جانش گشاده می شود.» پرسیدند: آیا نشانه ای برای شناخت «شرح صدر» و آن نور معنوی هست؟ پیامبر فرمود: آری، توجه به خانه جاوید آخرت و فاصله گرفتن از فریبندگی های دنیا و آمادگی برای مرگ، پیش از آنکه مرگ فرا رسد، از نشانه های شرح صدر است».

بنابراین، قلب در پرتو انوارِ الهیِ سعه صدر به مقام اطمینان و طمأنینه می رسد و یاد حق تعالی، دل را فرامی گیرد. در این صورت، حب دنیا از او دور می شود و آن را فقط وسیله ای جهت کسب رضای خداوند متعال و خدمت به خلق می بیند.

[*~* مهسا *~*]

آثار شرح صدر

وقتی میوه شیرین «شرح صدر» در سینه مدیر به بار نشست، مکنت و قدرت، مال و ثروت در نظرش ناچیز می آید؛ زیرا قلبش وسعتی می یابد که اگر همه دنیا به او عطا شود، او را از خود بی خود نکند و آن را عظیم نشمارد. نور حق تعالی در دل او فروزان است و به جز خدا، به کسی دل نمی بندد.
چون بزرگی خدا در نظرش جلوه گر شد، دیگر خود را به واسطه آنچه از دنیا به او رسیده است، بزرگ نبیند و فقط در صدد رضای خدا و خدمت به خلق بر آید. و چون خداخواه شده است، نه خودخواه، در برابر خلق تواضع کند و به وسیله آن، عزت و شرف بسیاری به دست آرد. اما اگر ضیق صدر داشت، به اندک از دنیا قلبش لبریز شود و خود را بزرگ شمارد و زیردستان در نظرش کوچک و حقیر آیند و فخر فروشد و تکبر کند و چون شیفته دنیا شد، در برابر قدرتمندان تملق کند و خوار شود و با شنیدن سخنان چاپلوسان دون صفت، سرمست از تکبر و غرور گردد.

;لطف و سالوس جهان، خوش لقمه ای است	;کمترش خور کان پر آتشْ لقمه ای است
;آتش پنهان و ذوقش آشکار	;دود او ظاهر شود پایان کار

[*~* مهسا *~*]

نشانه های سعه صدر

«سعه صدر»، نشانه هایی دارد که هر گاه این نشانه ها در صفات و رفتار و روح فردی آشکار شد، آن فرد دارای روحی بلند، فکری عمیق، بینشی تیز و افق دیدی وسیع می شود. چون مدیر به مقام بلند شرح صدر دست یافت، کشتی تشکیلات و مسئولیت را در طوفان مشکلات راهبر خواهد شد و با تکیه بر سمند تیزپای شجاعت و متانت و حلم و علم، برای اجرای حق و حقیقت به مبارزه با ستم و جهل می شتابد، چنان که مولای متقیان، علی علیه السلام فرمود: «مَنْ ضاقَ صَدْرَهُ لم یَصْبر علی اداءِ حقٍ؛ کسی که سینه اش تنگ باشد، توان انجام حق را ندارد».

;دل که نباشد مدام منشرح از عشق

;تنگ بود اندرو مجال حقیقت