حضور قلب در نماز

[*آیه های انتظار*]

[1] . تنبیه الخواطر و نزهه النواظر، ص 38.
[2] . میزان الحكمه، ج 5، ص 398.
[3] . سفینه البحار، ج 2، ص 46.
[4] . بحار الانوار، ج 84، ص 201.
[5] . بحار الانوار، ج 71، ص 281.
[6] . اسرار الصلوه، ص 271.
[7] . عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 51.
[8] . اصول كافی، ج 1، ص 70.
[9] . بحار الانوار، ج 84، ص 259.
[10] . یوسف (12) آیه 10. علي اصغر عزيزي تهراني ـ حضور قلب در نماز، ص11

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

مل حضور قلب در نماز
پدید آورنده : زهرا مولائی فر ، صفحه 32

ارزش و جایگاه نماز بهترین راه رسیدن انسان به کمال و قرب خدا، نماز است و خداوند نیز تنها بدین منظور نماز را بر آدمی واجب نمود و البته پروردگار جهانیان بی نیاز از نماز آدمیان است. انسان در هر شرایطی بر ادای نماز موظف است، به گونه ای که «حتی کسی که در دریا در حال غرق شدن است، باید در همان حال نماز بخواند و به خداوند، توجه قلبی داشته باشد. گرچه رو به قبله بودن و دیگر شرایط از او ساقط می شود. بدین ترتیب، نماز نقشی اساسی در بالندگی و نیک بختی انسان ایفا می کند». نماز، از مهم ترین سفارش های پیامبران بوده و از آشکارترین نمونه ها و نشانه های عبادت و بندگی خداست. از این رهگذر، لقمان نیز به فرزندش می گوید: «یا بُنَیَّ اَقِمِ الصّلوةَ؛ پسرم! نماز را به پا دار». (لقمان: 17) نماز داروی فراموشی و وسیله ذکر خداوند است: «اَقِمِ الصّلوةَ لِذِکری». (طه: 14) نماز، پیمان خداوند است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «والصّلوةُ عَهدُاللّه ». نماز، نور چشم پیامبر عزیز است که فرمود: «قُوَّةُ عَینی فی الصَّلوةِ». نماز، اهرم مقاومت در غم ها و مشکل ها است. خداوند می فرماید: «وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ؛ از صبر و نماز (در گرفتاری ها) کمک بگیرید». (بقره: 45) نماز، داروی تکبر است. امام علی علیه السلام می فرماید: خداوند، نماز را واجب کرد تا انسان را از کبر و خودخواهی دور کند: «والصَّلوة تَنزیها عن الکِبْرِ». نماز، پایه و ستون دین است: «وَ هِیَ عمودُ دینِکُم». پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود: «مَوضعُ الصَّلوةِ مِن الدّین کَمَوضِعِ الرَّأسِ مِن الجَسَدِ؛ نماز نسبت به دین، به منزله سر نسبت به تن است». «الصّلاةُ مِفتاحُ الجنّة؛ نماز، کلید بهشت است». نماز، نخستین پرسش در قیامت است: «اَوُّلُ ما یُحاسَبُ به العبدُ الصّلاة». نماز، راه نزدیک شدن انسان پرهیزکار به خداست: «الصَّلوةُ قربانُ کُلِّ تَقیٍّ». و نماز، سفارش برتر پیامبران و آخرین خواسته امام صادق علیه السلام پیش از شهادت است. آن گاه که همه خویشاوندان و فرزندان را دور خود فرا خواند و چنین سفارش کرد: «هر کس نماز را سبک شمارد، مشمول شفاعت ما در قیامت نخواهد شد».

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

حضور قلب در نماز یعنی چه؟



انسان در مسیر زندگی دنیایی خویش، لحظاتی شیرین و به یاد ماندنی را تجربه می کند که شیرینی آن، همیشه در کام وجودش ماندگار است. از بین تمام این لحظات، شیرین ترین لحظات عمر یک مؤمن واقعی، لحظاتی است که با خدای بی نیاز به خلوت نشسته و به راز و نیاز و عبادت با حضرت حق می پردازد.
البته این شیرینی را، انسانی می تواند احساس کند که طعم ایمان واقعی را از عمق جانش چشیده باشد. چنین کسی هرگز حاضر نیست که این لحظه ی زیبا و دلربا را با تمام دنیا و آنچه در آن است معاوضه نماید.
او در حال عبادت و نماز که زیباترین مصداق عبادت است، به معشوق واقعی خویش دست یافته و از خلوت با او به چنان لذّتی دست یافته که در کل این عالم، برای آن مانندی نمی بیند، و لذا به هیچ قیمتی حاضر نیست آن را از دست بدهد.
در میان عبادات، هیچ عبادتی به مانند نماز، نمی تواند قلب کوچک آدمی را به دریای بی کران رحمت الهی وصل نماید، و روح انسان را از سرچشمه ی فیوضات بی انتهای خداوند بی همتا، سیراب نماید.
لحظه ی نماز، باشکوه ترین لحظه ی ارتباط انسان سراپا نیاز به وجود مطلق بی نیاز است. در حقیقت آن لحظه ی نورانی، فرصتی است طلایی که خداوند مهربان، بر ما منّت نهاده و از سر لطف و محبّتی که به بندگانش دارد، آن را در اختیار ما قرار داده، تا در آن فرصت زیبا، بتوانیم، قلب و جان خود را از عالم طبیعت و خاک، جدا نموده و روحمان را به عالم بالا پرواز داده و در سایه ی این پرواز ملکوتی، به جان خود صفا و جلاء بخشیم.
سرور عالم، پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) در کلامی زیبا، نماز را به سر انسان تشبیه نموده و می فرماید: «مَوضعُ الصَلاةِ مِن الدینِ کَمَوضعِ الرأسِ مِنَ الجَسَد»1 ؛ جایگاه نماز در دین، همانند جایگاه سر در بدن است.
این تشبیه زیبا، در کلام نورانی حضرت بدین خاطر است که، در بدن آدمی هر عضوی از اعضاء بدن به نوبه ی خود، وظیفه ای مهمّ را عهده دار هستند، ولی در این میان نقش سر، از همه مهمّتر است، زیرا مغز که فرمانده ی بدن بوده و تصمیم گیری ها در آن انجام می گیرد، در سر انسان قرار گرفته است.
الله اکبر با نور دلربای خود به ما می گوید خدا بزرگتر است از اینکه با قلم و بیان ناچیزمان وصف شود، بزرگتر از فکر و خیال ما، بزرگتر از هوسها و وسوسه های شیطانی و جلوه های دنیا، این است آن راز نهفته در ذکر نورانی «الله اکبر»، راستی اگر واقعا خدا در نظر ما بزرگتر از هر چیزی باشد و کلمه ی «الله اکبر» از عمق جان ما برآید، دنیا با تمام جاذبه ها و جلوه هایش، در نظر ما کوچک و بی مقدار خواهد شد که نتیجه ی چنین حالتی، حضور جانانه و عاشقانه در نماز است.


بنابراین به یقین می توان گفت: بدن منهای سر، موجود بی خاصیتی است که فاقد هرگونه ارزش است، در ساختمان دین ما نیز، نماز همانند سر در بدن آدمی است، که اگر نباشد، پایه ی ساختمان دین ما، سست شده و از ارزش ساقط می شود.

حضوری عاشقانه


آدمی در این کره ی خاکی همیشه آرزوهایی را در آسمان ذهن خود به زیباترین شکل نقاشی نموده و برای رسیدن به آنها، نهایت تلاش خود را انجام می دهد. طبیعی است که از میان انبوه آرزوهایش یکی از آنها، بیشتر خودنمایی کرده و چون ستاره ای چشمک زنان از او دلربایی می کند، مؤمنین خداجویی نیز، از این امر مستثنی نبوده، آنها در صفحه ی قلب خود آرزویی را حک نموده اند که از نظر اهمیّت، در حدی است که بیان و قلم از توصیف آن عاجز است.
آن آرزوی نورانی و آسمانی که همواره فکر و اندیشه مؤمن را به خود مشغول نموده این است که به هنگام اوقات معنوی نماز، نمازی آبرومند را به درگاه الهی تقدیم نموده، به گونه ای که در آن حضوری عاشقانه در محضر خداوند بی نیاز داشته باشد که در لسان ادبیات اسلامی، از آن به حضور قلب تعبیر می شود.

معنای حضور قلب


حضور قلب در نماز به این معنا است که انسان در نماز، دل را با زبان همراه نماید، به گونه ای که با تمام وجود، خود را در محضر خداوند بی مثال ببیند و تمام توجّه و حواس خود را به سوی آن قدرت بی نظیر، متمرکز نماید، و به تعبیر عوامانه، شش دانگ حواسش نزد خداوند بی همتا باشد.
در نماز، باید تمام مملکت باطن را در اختیار حضرت حق قرار داده و با چشم دل به جمال یار بنگریم تا شربت حیاتبخش عشق را به ما چشانده و با آن عمق وجودمان را سیراب نماییم.
نمازی که در آن انسان، فقط زبانش ذکر خدا بگوید و دلش جای دیگر باشد، عین نفاق و دورویی است. ششمین اختر تابناک آسمان ولایت امام صادق(علیه السلام) در مورد چنین اشخاصی می فرماید: خداوند به چنین نمازگزارانی خطاب می کند: «اَتَخدَعُنی؟ و بِعّزَّتی وَ جَلالی، لاُ حرّمنّک حلاوةَ ذکری، لا حجبنّکَ عَن قُربی و المَسَرَّة بِمناجاتی.»2 آیا با من حیله گری و نیرنگ می کنی؟ سوگند به عزّت و جلال خودم، شیرینی یاد خود را از تو می گیرم و تو را از مقام قرب خویش و لذّت مناجاتم محروم می کنم.
در میان عبادات، هیچ عبادتی به مانند نماز، نمی تواند قلب کوچک آدمی را به دریای بی کران رحمت الهی وصل نماید، و روح انسان را از سرچشمه ی فیوضات بی انتهای خداوند بی همتا، سیراب نماید

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

موضوع: حضور قلب (قسمت دوم ) مورخ :29/10/85

درداکه دوش طاعت سی سال خویش را دادم به می فروش وبه یک جرعه برنداشت

بحث در مورد حضور قلب در نماز وعبادات است که مقدمتا در اهمیت حضور قلب مخصوصا در نماز مطالبی گفته شد.

چرا نمازی که (قربان کل تقی ) و(معراج المومن )است باعث تقرب ما به خدا نمی شود؟دلیل اصلی آن عدم حضور قلب است .

امام خمینی (ره) در کتاب سر الصلاه حضور قلب را به دو دسته تقسیم کرده

1- حضور قلب اجمالی : یعنی به کلیت نماز توجه کنیم عبادت در واقع ثنای خداست کسی که حضور قلب اجمالی برای او حاصل شده از ابتدا تا انتها به این نکته توجه دارد که در مقابل خداست و خدا را ثنا می کند .

2- حضور قلب تفصیلی :در این مورد نماز گزار وعبادت کننده معنی تک تک عبارات وکلمات را توجه دارد واز اول تا آخر توجه دارد.

لذا امام (ره) حضور قلب تفصیلی را به چهار مرتبه تقسیم کرده :

1- شخص عبادت کننده فقط به معنای ظاهری وصورت ملکی عبادت نظر دارد وبه صورت ملکوتی توجه ندارد.

2- شخص عبادت کننده علاوه بر اینکه ظاهر عبادت را می داند از لحاظ عقل نیز برایش اثبات شده مثلا اینکه می گوید ستایش مخصوص خداست از لحاظ عقلی نیز برایش به اثبات رسیده است .

3- شخص عبادت کننده علاوه براینکه حقایق برایش از طریق عقل به اثبات رسیده این اثبات عقلی به دلش نیز سرایت کرده وتبدیل به ایمان شده است .

4- شخص عبادت کننده به مرتبه ای رسیده که حقایق اذکار برایش به صورت کشف وشهود است . اینکه امام علی (ع) می فرماید :خدایی را که نمی بینم نمی پرستم به همین مرتبه رسیده بود وبرای اینکه شبهه ای پیش نیاید فرمود : ( رای قلبی ربی ) با چشم دل خدا را می بینم .

امام (ره) در ادامه می فرماید : کسی که به مرتبه چهارم برسد و خداوند را با چشم دل مشاهده کند در عبادت به مرتبه دیگری می رسد که جزء همین مرتبه است و آن حضور قلب در معبود است .

موانع حضور قلب چیست ؟ علماء موانع حضور قلب را به دو دسته تقسیم کرده اند :

1- موانع خارجی : مثل بستن چشم در نماز که مکروه است چون باعث عدم حضور قلب می شود . البته شهید ثانی در این زمینه می فرماید: اگر کسانی که به خاطر ضعیف بودن نمی توانند حضور قلب داشته باشند وبا بستن چشم حضور قلب پیدا می کنند می توانند چشمان خود را ببندند .

همچنین آیت الله مکارم نیز در این زمینه می فرماید : اگر بستن چشمها فقط انحصار حضور قلب باشد( یعنی فقط با بستن چشم حضور قلب حاصل می شود) بعید نیست که مستحب باشد .

پس عوامل خارجی وجود هر چیز در خارج که حواس ما را به خود جلب کند .

2- موانع داخلی : مثل حب دنیا . اگر دنیا در نظرما مهم تر از خدا باشد باعث عدم حضور قلب می شود پس باید به دنیا دل نبندیم وطهارت درونی داشته باشیم . اگر تزکیه ومراقبه نداشته باشیم حضور قلب حاصل نمی شود حضور قلب به اعمال قبل وبعد از نماز مربوط است .( مراقب اعمالمان در همه حال باشیم ).

در حدیث معراج آنجا که عاشق (پیامبر) ومعشوق (خدا) با یکدیگر خلوت کرده اند خداوند خیلی عاشقانه صدای پیامبر می زند و می فرماید : ای احمد همچون کودکان نباش که سبز وزرد وزرق وبرق را دوست دارند وهنگامی که غذای شیرین به او می دهند مغرور می شوند وهمه چیز را فراموش می کنند .

از زندگی کودکان عبرت بگیریم همین که قرآن می فرماید:دنیا سرگرمی است حواسمان باشد در دنیا اسباب بازی به دست ما ندهند.

در ادامه حدیث می فرماید : اعبد الله کانک تراه ( خدا را عبادت کن گویی او رامی بینی ). وان لم تکن تراه فانه یراک ( اگر تو او را نمی بینی ولی او تو را می بیند).

زمانی که در برابر خدا می ایستیم تصور کنیم خدا در مقابل ما ایستاده پس حواسمان جمع باشد تا مقرب درگاه الهی شویم آن وقت است که (الصلاه معراج المومن )برای ما هم محقق می شود .

آیت الله شاه آبادی استاد عرفان امام خمینی (ره) نیز می فرماید : ذکر که می گویید ذکر شما مثل تلقین کردن برای بچه باشد و این ذکر را به قلب خود تلقین کنید اگر این طور باشید وذکر را با حواس جمع بگویید به مرحله ای می رسید که برایتان حضور قلب حاصل می شود .

جهت اطلاعات بیشتردرمورد تفسیر عبارات نماز به کتابهای :

سر الصلاه امام خمینی (ره)- اسرار الصلاه میرزا جواد آقای ملکی تبریزی و صلاه الخاشعین شهید دستغیب مراجعه کنید.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

حضرت امام رضا (ع) در فراز سخنانش توجه با این چند نکته را در امر حضور قلب برای هر نماز گذار ضروری دانسته اند :

1-نماز را با حضور قلب و فراغت اعضا و جوارح
از هر کاری به جای آورد

2-با تواضع در برابر خداوند بایستد.

3-بهشت را در طرف راست خود ببیند.

4-آتش دوزخ را در طرف چپ خود ببیند.

5-صراط را در پیش روی خود قرار دهد

6-خداوند متعال را در مقابل خود مشاهده کند.

نماز در سیره وکلام امام رضا (ع)

یعقوب علی برجی