روابط انسانی در مدیریت از منظر اسلامی

[*~* مهسا *~*]

پدید آورنده : یداللّه کوثری ، صفحه 160

چکیده بـی تـردیـد مـنـابـع انـسـانی بزرگ ترین سرمایه در مدیریت محسوب می شود، منابع انـسـانـی را هرگز نباید با امکانات فیزیکی یا تکنولوژیکی مقایسه نمود، همه کسانی کـه در عـرصـه مـدیـریـت مـوفـق بـوده انـد، نـسـبـت بـه نـقـش ‍ و جـایـگـاه بـی بـدیـل مـنـابـع انـسـانـی در مدیریت توجه کامل داشته برای شاءن و منزلت انسان اهمیت و احترام ویژه قائل بوده اند. ضرورت حضور مدیریت در جمیع عرصه های فعالیت انسانی از یک سو، و پیچیدگی های حاکم برقاعده مندیهای روابط انسانی از سوی دیگر، موضوع روابط انسانی در مدیریت را بـرجـسـته و دارای اهمیت به سزایی کرده است . نوشتار حاضر با تمرکز بر روابط انـسـانـی در مـدیـریـت کـوشـیده است ابعاد مختلف این موضوع را به اختصار شرح و بیان نماید.

[*~* مهسا *~*]

مقدمه

بدون ترید چگونگی روابط انسانی در مدیریت ، تابع نوع نگرش به انسان است . در مـکـتـب اسـلام کـه بـیـش از تـمـام مـکاتب بر ارزش انسان و رشد و تعالی مادی و معنوی او، تـاءکـیـد گـردیده در قلمرو مدیریت نیز توجه کافی به انسان و ابعاد بالاترین اهداف بـه شمار می آید؛ لذا بدیهی است روابط انسانی در مدیریت نیز مورد توجه بوده است . پیامبر اسلام (ص ) در حدیثی مدیر را نیازمند سه ویژگی می داند:
1. تقوا، که او را به خدا متصل نماید و از موج های شیطانی بر خاسته از هواهای نفسانی دور نماید؛
2. سعه صدر که زمینه ظرفیت روحی و روانی او را ارتقاء بخشد؛
3. مـهـارتـهـای ارتـبـاطـی کـه بتواند همکارانش را همچون پدری مهربان در زیر چتر محبت خویش قرار بدهد.229

مـدیریت (Management) در تعریف جامع خود عبارت است از: ((دانش و هنر به کارگیری مـنـابع سازمانی (انسانی ، مالی ، فیزیکی و اطلاعاتی ) برای دستیابی به اهداف معین به شیوه مطلوب و اثربخش .))230
احـراز نـقش مدیریت و شرط کسب توفیق در آن ، مستلزم احراز دانش ها و مهارتهایی است که یـکـی از مهم ترین آنها روابط انسانی در مدیریت یعنی هنر ارتباطات انسانی می باشد، آنـچـه در ایـن نـوشـتـار مـی آیـد گـذری است بر مقوله روابط انسانی در مدیریت از منظر اسلامی .

[*~* مهسا *~*]

اهمیت و ضرورت مدیریت

مـدیـریت ضرورتی اجتناب ناپذیر برای هر سازمان و اجتماع است . چه اینکه در فرض ‍ فـقـدان مـدیـریـت ، رشـتـه امـور از هم می گسلد و شیرازه کارها به هم می ریزد. در منابع دیـنـی ، در اهـمـیـت مدیریت حضرت علی (ع ) در حدیثی ضرورت وجود مدیریت را چنین بیان فـرموده است : ((لابدّ للناسِ مِن امیرٍ برِّ او فاجرٍ))231 چاره ای نیست برای مردم که امیر (مـدیـر) داشته باشد، خواه نیکوکار باشد خواه تباهکار. همچنین پیامبر اکرم فرموده است : ((اذا کـانَ ثـَلاثـةٌ فی سَفَرِ فَلْیُوُمِّروُا اَحَدُهُم ))232 هنگامی که سه نفر در سفر بودند، بایستی از یک نفرشان فرمان ببرند. در جایی که سه نفر نیازمند به مدیر است ، حساب مـجـمـوعـه هـای بـزرگ تـر کـامـلاً روشـن اسـت . اسـاسـاً یـکـی از مـهـم تـریـن عـوامـل و زمینه های رشد و هدفمند با کاربست بهینه منابع و امکانات در کوتاهترین زمان ، بـیـشـتـرین و بهترین دستاوردها را به ارمغان می آورند. بی تردید وجود چنین مدیرانی ، سرمایه عظیم یک ملت و مملکت به شمار می رود و رمز اساسی پیشرفت محسوب می شود.

[*~* مهسا *~*]

اهمیت روابط انسانی در مدیریت

در حالی که تنها از ابتدای قرن بیستم به تدریج تئوریهای روابط انسانی در مدیریت شـکـل مـدوّن و آکـادمـیـک پـیـدا مـی کـرد، از روزهـای آغـازیـن ظـهـور اسـلام تـشـکـیـل مـدیـریـت نبوی در قلمرو اداره جامعه اسلامی ، موضوع روابط انسانی در مدیریت مورد اهتمام وافر آموزه های اسلامی بود. خوشبختانه از رهگذر آن اهتمام در آموزه های دینی ، پژوهشگران عرصه مدیریت اسلامی در این باره از پیشینه بسیار پرباری برخوردارند.

روابـط انسانی از نظر مفهوم شناسی به معنای ایجاد مناسبات انسانی سالم ، به منظور ارتـقـاء رضایت خاطر و نیرومند کردن روحیه افراد و ایجاد اشتراک مساعی بیشتر انسانها مـی بـاشـد؛ روابـط انـسـانی در مدیریت شریان حیات مدیریت و قلب تپنده سازمان است ، دانـش روابـط انـسـانـی بـا ایـجاد محیط سالم ، نشاطانگیز، و آرامش بخش ، موجب بیشترین بازدهی باکمترین هزینه می گردد.
در عصر عجایب فن آوری ، ما می توانیم به ماه پیام بفرستیم و فضا پیماهای پژوهشی را بـر سـطـح مـریـخ بـنـشـانیم ، ولی برقراری رابطه انسانی با افرادی که در کنار هم هستیم را دشوار می یابیم .
نـظـر بـه اهـمـیـت مـوضوع روابط انسانی در مدیریت این نوشتار درنظر دارد به اختصار عوامل و مؤ لفه های تسهیل کننده ایجاد روابط انسانی در مدیریت را آفتابی گرداند.

[*~* مهسا *~*]

ماهیت روابط انسانی از منظر اسلامی

تحقیقات بیانگر وجود رابطه مثبت بین متغیر روابط انسانی در مدیریت و ارتقا بهره وری ، سلامت عمومی کارکنان و رضایتمندی شغلی است . به صورتی که می توان گفت انسان هـا مـانـند صندوق رمزدار هستند، گشودن درب توانایی و خلّاقیت آنان ، مهارت ، دانش و هنر مـی طـلبـد.آنـچـه مسلم است این صندوق هرگز با تهدید یا زور گشوده نمی شود، بلکه نیازمند دانش انسان شناسی ، مهارت روابط انسانی ، و هنر مهرورزی و محبّت است .

خلل پذیر بُود هر بنا که می بینی
مگر بنای محبت که خالی از خلل است

[*~* مهسا *~*]

بـر اسـاس یـافته های روان شناختی نظام کنش وری انسان تحت تاءثیر مستقیم الگوهای انـگـیـزشـی اوسـت ، و انـگـیزه آدمی برخاسته از نوع دلبستگی محبت آمیزی است که بدان مـوضـوع پـیـدا مـی کـنـد. از سوی دیگر مقوله محبت در بستر فرهنگ توحیدی و جهت گیری مـذهـبـی ، مـعـنـای خـاص یافته ، جلوه ویژه پیدا می کند. از این رو ماهیت روابط انسانی در چارچوب فرهنگ دینی ، رابطه ای زایشی با ارزشهای برخاسته از پذیرش قادری مطلق برای هستی که محبوب حقیقی به شمار می رود، نسبت عمیق پیدا می کند لذا در قرآن کریم فـرمـوده اسـت : ((و الذیـن آمـنـو اشـد حُبّاً للّه )) و ((رُحَما بینهم )) و سرانجام ((یُحِبُّهم و یـحـبـونـه )) یـعـنـی خـط مـشی کلی در روابط انسانی عشق و محبت است . ولی محبتی که در طـول شـعـاع عشق الهی شکل می گیرد. بنابراین براساس جهت گیری توحیدی آن روابط سحرانگیز داشته باشد.

[*~* مهسا *~*]

آثار روابط انسانی در مدیریت

در پـرتو روابط انسانی سالم و سازنده ، آثار مثبت فراوانی نصیب افراد و سازمان می گردد. که برخی از آنها عبارت است از:
1. محیط کاری و سازمانی آرام بخش و نشاطانگیز؛
2. ارتقاء احساس امنیت روحی و روانی ؛
3. نیرومند سازی روحی کارکنان ؛
4. افزایش رضایتمندی از کار و زندگی ؛

5 . شکل گیری فضای همکاری و همیاری ؛

[*~* مهسا *~*]

6 . تشکیل صمیمیت و اخوت اسلامی ؛

7. ایجاد زمینه رشد و بالیدگی مادی و معنوی ؛
8 . ارتقاء سطح سلامت عمومی و بهداشت روانی ؛
9. پیشگیری از هَدَرْ رفتِ انرژیهای مادی و معنوی ؛
10. جلوگیری از کم کاری و بی کاری پنهان ،

11. ارتقاء بهره وری و سطح تولید،

[*~* مهسا *~*]

بـطـور کـلی بـذل تـوجـه بـه روابـط انـسـانـی در مـدیـریـت ، حداقل متضمن دو فایده بزرگ است :

اوّل : مـدیـر از ایـن طـریـق مـی تـوانـد از نـیـازهـا، کمبودها و گرفتاریهای افراد مجموعه مـدیـریـتی خویش ، آگاه و مطلع گردد و بدین وسیله با آنها همدلی و دلجویی نموده ، در حـد تـوان در رفـع مـشـکـل ایـشـان اقـدام نماید، تا انگیزه افراد را برای تلاش و همکاری تقویت کند.
دوم : از طـریـق آشنایی با مشکلات کارکنان ، مدیر می تواند از مشکلات سازمان نیز آگاه گـردد، و با تدابیر و اقدامات مقتضی از بروز مشکلات پیچیده جلوگیری تصمیم گیری نـا مـقـبـول گـردیـده باعث انحراف از اهداف و ماءموریت شود. برخی از پیامدهای منفی بی اعـتـنـایـی بـه روابـط انـسـانـی در مـدیـریـت بـه شـرح ذیل است :

[*~* مهسا *~*]

1. تقاضای مرخصی های نا بهنگام ؛

2. ابراز کسالت ، بی حالی و خستگی ؛
3. افزایش ضریب اشتباهات و حوادث کاری ؛
4. بروز تعارض منافع بین افراد؛
5 . ایجاد کدورت و دشمنی بین کارکنان ؛
6 . افزایش نقل و انتقالات بی مورد؛
7. بی نظمی و سرپیچی از مقررات ؛

8 . افزایش غیبت های غیر مجاز و اقدام به توجیه آن ؛
9. آمادگی برای بروز اختلالات روانی ؛
10. احساس کهتری و درماندگی .233