دين فرهنگ و تمدن اسلامى

[رایکا]

اين انديشه هنوز بر فضاى ذهن بسيارى از انديشوران حاكم است.18 در فضاى فكرى و فرهنگى ايران كسانى كه در اين باره پژوهش داشته اند مانند: دكتر على شريعتى19 علامه محمد تقى جعفرى20 دكتر محمد على اسلامى ندوشن21 و داريوش شايگان22 بر فرق بين فرهنگ و تمدّن تأكيد دارند.
به هر روى واژه تمدّن مانند ديگر دريافتها و دانسته هاى علوم انسانى از دانسته ها و دريافتهاى انتزاعى است كه به سازوارى ديدگاهها تعريفهاى گوناگون براى آن بيان شده است.
بهتر و دقيق تر آن است كه فرهنگ و تمدّن را دو پديده جداى از هم ولى در پيوسته به هم بدانيم به گونه اى كه دوگونه نسبت ميان آنها برقرار است: نخست نسبت زيربنا و روبنا به اين معنى كه فرهنگ مجموعه عوامل انسانى است كه شالوده و زيربناى تمدّن قرار مى گيرد. دوم نسبت اثرپذيرى و اثرگذارى متقابل؛ يعنى همان گونه كه تمدّن دستاورد عينى فرهنگ است در مقابل فرهنگ نيز در متن تمدّن غنا مى يابد و بارور مى شود. به طور دقيق همان نسبتى كه علم با عمل دارد درباره فرهنگ و تمدّن در خور انگار است. از يك سو عمل بر مبناى علم و انديشه و آگاهى استوار مى شود از ديگر سو عالم وقتى در فرايند عمل قرار مى گيرد علم و انديشه او راسخ تر و پويايى و بالندگى بيش تر پيدا مى كند

[رایکا]

هم گرايى دين و تمدّن
در مقام تعريف آنچه براى فرهنگ و تمدّن ياد شد با وجود ديدگاه هاى گونه گون پيوند ميان آن دو نمايان است. در مقام وجود خارجى تمدّن در بستر جامعه شكل مى گيرد و از آن جا كه در جامعه هاى انسانى فرهنگ بر تمدّن از نظر زمانى پيش است مى توان گفت هيچ تمدّنى بدون پيش زمينه فرهنگى پديد نمى آيد.
واقعيت اين است كه همان گونه كه تمدّن را نمى توان مجرد و جدا از فرهنگ در نظر گرفت فرهنگها نيز به نوبه خود وامدار دين هستند. كم تر فرهنگِ به هم بافته و سامان مند و اثرگذارى مى توان يافت كه از دين و چشم اندازهاى دينى جدا باشد. وقتى به تاريخ بشر مى نگريم مى بينيم مردمانى كه در حوزه فرهنگها و قلمرو تمدّنها زيسته اند در پيدايش فرهنگ آنان و در پى آن در پيدايى تمدّن كه بر شالوده آن استوار شده و انديشه هاى دينى نقشِ بنيادين داشته اند.
دكتر شريعتى مى نويسد:
(اصولاً تاريخ و فرهنگ و سنّت در ميان ملتها با روح مذهب تكوين يافته و حتى گاه به دست مذهب شكل گرفته است.)23
در درازاى تاريخ اديان زاينده و سازنده بسيارى از تمدّنها بوده اند. به دنبال بعثتها فرهنگ دينى ويژه پديد مى آمد و سپس تمدّنى ويژه زاده مى شد. در تاريخ تمدّن تمدّنهاى بزرگ بيش تر با اديان و مذاهب مهم شناخته مى شود

[رایکا]

هانتينگتون مى نويسد:
(دين ويژگى عمده هر تمدّنى است و به قول كريستفر داوسن: (اديان بزرگ شالوده هايى است كه تمدّنهاى بزرگ بر آن بنا شده اند.) از پنج دين جهانى كه وبر برشمرده است چهار دين: مسيحيت اسلام هندوييسم و آيين كنفوسيوس تداعى كننده تمدّنهاى بزرگ هستند.)24
تمدّنها همان گونه كه براساس منطقه هاى جغرافيايى و يا نژادى دسته بندى مى شوند براساس اديان نيز تقسيم پذيرند؛ زيرا عناصر فرهنگى اديان چونان روحى فناناپذير در پيكره هر تمدّن حلول كرده اند. پس به هيچ روى نمى توان نقش سازنده و اثرگذار دين را در تاريخ تمدّن انسان ناديده انگاشت.
ديويد هيوم در بررسى تاريخ طبيعى دين مى نويسد:
(اگر در پژوهش مسائل اجتماعى عامل دين را از ياد ببريم بخش بزرگى از تاريخ و تمدّن و ميراث فرهنگى جامعه را بايد كنار بگذاريم.)25
اين حقيقتِ تاريخى؛ يعنى پيوند ناگسستنى دين و تمدّن از نگاه معرفت شناسانه به هر كدام نيز به دست مى آيد. تمدّن پديده اى است كه از عقل و علم و وجدان و اخلاق و به كارگيرى تواناييهاى انسانها در پيوند با محيط و طبيعت و از كنش و واكنش ميان آنها پديد مى آيد.
دين نه تنها باهر يك از اين عناصر پيوند نزديك دارد كه همه آنها در متن دين جاى دارند و از مبانى قوام بخشِ آن به شمار مى روند.
شناختى كه از راه اديان به دست مى آيد بخش مهمى از تمدّنها را تشكيل مى دهد. اگر وجه فرهنگى و زيرساختهاى فكرى و عقلى تمدّنها وصف و به درستى روشن شود و يا رهيافتهاى اصلى و راستينى كه تمدّنها براى بشر داشته اند بررسى شود مى بينيم دين و تمدّن هم در عناصر بنيادين و هم در دستاوردها و كاركردهاى انسانى داراى وجوه مشتركى هستند كه براساس آنها پيوندشان سخت و استوار گرديده است. همين اشتراكها و هم گراييهاى ذاتى و ساختارى سبب شده در بستر زندگى يك سير موازى و نزديك به يكديگر داشته باشند

[رایکا]

سير موازى تكامل دين و تمدّن
از روزى كه صورت نوعى انسان و توان مسؤوليت پذيرى او با آفرينش حضرت آدم(ع) آغاز شد دين و تمدّن در يك فرايند تكاملى همگام و پيوسته جلو آمده اند. تاريخ بعثتها و اديان نشان مى دهد كه آنها فرهنگ و تمدّن بشر را گام به گام به جلو رانده اند. در چشم انداز تاريخ نيز بشرى را مى بينيم كه هر چه منحنى رشد و تكامل او بالا رفته به دين و شريعتى كامل تر از شريعت پيشين بستگى خاطر پيدا كرده است.
در اين باره اگر بخواهيم واقعيتهاى تاريخ را جست وجو كنيم بهتر است از چشم انداز قرآن سير تكامل اديان و شريعتها را در نگاهى كلى و گذرا مورد بررسى قرار دهيم. قرآن استوارترين و صادق ترين متنى است كه محتواى شريعتها و وحى پيامبران را براى ما بازگفته است.
امّا پيش از آن لازم است به گفتمانى اشاره كنيم كه در اساس مى توان دين و تمدّن را مشمول قانون تكامل دانست يا خير.
پژوهش گران تاريخ اديان در اين كه آيا دين از آغاز پيدايش سير تكاملى داشته يا از ابتدا كامل بوده است دو ديدگاه دارند:
گروهى بر اين نظرند كه دين در چهره خرافى و بت پرستى ظهور كرد و پس از قرنها تطوّر و تكامل سرانجام بشر به اعتقاد توحيدى دست يافت. شمارى ديگر باور به آفريدگار بزرگ و خداى يگانه را ديرين و كهن ترين باور بشر مى دانند و شرك و بت پرستى را پديده اى بيرونى و روى داده بر ساحَت دين و كژ راهه روى از اصلِ ديندارى مى شمارند.26

[رایکا]

اگرچه در يك نگاه كلى به تاريخ عمومى دين در جامعه هاى بشرى اين دو ديدگاه در خور انگار است. ولى اين كه حركت روبه كمال اديان الهى و آسمانى؛ يعنى حركت از مرحله ساده و قلمرو محدود به مرحله ژرف تر و فراگير وجود داشته است و آيينها و دينهاى آسمانى با وجود پاره اى اختلافها كامل كننده و تمام كننده يكديگر بوده اند جاى انكار نيست.
وقتى پيامبرى در جامعه اى برانگيخته مى شد كه جامعه از ساختار اجتماعى و فرهنگى بسيار ساده اى برخوردار بود و مردمان آن روزگار درمرحله پايين از انديشه و تفكر به سر مى بردند. روشن است كه در چنان جامعه اى امكان طرح گسترده احكام يا ارائه آموزه هاى بلند و ژرف دينى نبوده است. اما كم كم كه ساختار اجتماعى جامعه پيچيده تر مى شد و مردم در ساحت فرهنگ و انديشه رشد مى يافتند پيامبر جديد با شريعت كامل تر برانگيخته مى شد و سازوار با فرهنگ و مدنيت آنان وحى فرو فرستاده مى شد.
در اين باره استاد شهيد مطهرى مى نويسد:
(پيوند نبوتها و رابطه اتصالى آنها مى رساند كه نبوت يك سير تدريجى به سوى تكامل داشته و آخرين حلقه نبوت مرتفع ترين قلّه آن است.)27

[رایکا]

فيض كاشانى سير تكامل نبوت را چنين شرح كرده است:
(نبوت طبق سنّت الهى تدريجاً كمال مى يابد هم چنان كه يك عمارت تدريجاً ساخته مى شود. و هم چنان كه در ساختن عمارت پايه ها و ديوارها هدف نيست. هدف صورت كامل خانه است نبوت نيز چنين است؛ هدف صورت كامل آن است و در همين جاست كه نبوت خاتمه مى پذيرد و پايان مى يابد و زياده نمى پذيرد؛ زيرا زياده بر كمال نقص است و انگشت زيادى را مى ماند. پيغمبر اكرم در حديث معروف به همين معنى اشاره كرد كه گفت: مَثَل نبوت مَثَل خانه اى است كه ساخته شده و جاى يك خشت در آن باقى است من جاى آن خشت آخرينم يا من گذارنده آن خشت آخرينم.)28
همين اختلافِ ديدگاه در مورد تمدّن نيز ديده مى شود. آنان كه به تجزيه و تحليل تاريخ پرداخته اند درباره سير عمومى تاريخ تمدّن بشرى آراى گوناگون دارند كه مى توان در چهار نظريه خلاصه كرد:
1. آنان كه تكاملى بودنِ تاريخ بشر را بى درنگ پذيرفته اند و بر اين باورند كه تاريخ تمدّن پيوسته به سوى كمال پيش مى رود. كانت هردر و كندورسه از اين شمارند.
2. آنان كه به فرودآيى تاريخ باور دارند و بر اين نظرند كه بشريت هماره به طرف پستيها و فرومايگيها در حركت است. آناتول فرانس و ژان ژاك روسو بر اين باورند.
3. كسانى كه بر اين انگارند كه تاريخ نه رو به كمال دارد و نه رو به پستى و نشيب بلكه دگرگونى مى پذيرد بى آن كه در اين دگرگونى حركتى روبه كمال و رشد داشته باشد. سنت آگوستين در كتاب (شهر خدا) بر اين نظر است.
4. شمارى از جمله توين بى به كمال يابى ادوارى تاريخ و پياپى آيى تمدّنها باور دارند.29

[رایکا]

او حركت تاريخ را براساس دو حالت پيش تاختن و پس راندن تفسير مى كند و اين حالت را جبرى و پى درپى مى داند. در اين حركت و پويش نوعى فرهنگ و تمدّن و جامعه پديد مى آيد رشد مى كند سست و پير مى شود و در برابر يورش فرهنگ و تمدّن و جامعه ديگر از پاى در مى آيد و پس از آن فرهنگ تمدّن و جامعه جديد سير خود را به سوى رشد و كمال و پيرى و سپس مرگ مى آغازد.30
درباره اين ديدگاه ها بى آن كه در مقام نقد و بررسى برآييم يادآور مى شويم كه: تكامل اجتماعى و تمدّن مى تواند نقطه وفاق و مشترك اين نظريه ها باشد؛ زيرا دو نظريه ميانى ـ نظريه ناسازگار با تكامل ـ در حقيقت معطوف به يك نوع نگاه ارزش مدارانه به تاريخ تمدّن است. پس با اين دو پيش فرض كه در طول تاريخ بشر دين و تمدّن دو واقعيت همه گاه در حال رشد و كمال بوده اند سير تكامل اديان و شريعتها را پى مى گيريم

[رایکا]

فرايند تكامل شريعتها
نخستين پيامبرى كه كتابهاى آسمانى پس از حضرت آدم نشان مى دهند حضرت نوح است. در آن روزگار بشر مراحل سادگى وابتدايى تفكر را مى پيمود. تصور و پذيرش خداى يكتا و حس ناشدنى براى بشر آن روزگار چندان ساده و آسان نبود. بشر به سختى مى توانست چنين مفهوم مجردى را در كارگاه ذهن خود بينگارد.در اين مرحله آموزه هاى وحيانى كه به وسيله نوح عرضه شد بيش تر به معرفى خدا و پرستش او بود. درباره حضرت نوح و پيامى كه براى هدايت قوم خويش داشت آيات قرآن گويا و روشن است:
(لقد ارسلنا نوحاً إلى قومه فقال يا قوم اعبدوا الله مالكم من أله غيره إنّى أخاف عليكم عذاب يوم عظيم).31
همين درونمايه در آيات ديگر نيز تكرار شده است.32 حضرت نوح مردم را به پرستش خدايى فراخوانده كه:
(فرستنده باران و بخشاينده بوستانها و نهرها و فرزندان است).33
و نيز خدايى كه:
(زمين را بستر زندگى ساخت تا در صحرا و كوهستان جاده ها و دره ها را بپيماييد).34
اين گونه شناساندن خدا سازوار فهم و انديشه مردمان آن روزگار است. با اين حال از درك چنين خدايى ناتوان بودند. وقتى اين آموزه ها را مى شنيدند:
(انگشتها را در گوش و جامه بر سر مى كشيدند و با شتاب مى رميدند.)35

[رایکا]

پس از دوره پيامبرى حضرت نوح دوران حضرت هود و صالح باز پيام اصلى دين درباره شناخت خداوند و پرستش اوست:
(و الى عاد أخاهم هوداً قال يا قوم اعبدوا اللّه مالكم من إله غيره إن انتم إلاّ مفترون).36
و فرستاديم به سوى قوم عاد برادرشان هود را كه گفت: اى خويشان من! خدا را بپرستيد جز او خدايى براى شما نيست. اگر جز اين كنيد شما نيستيد جز دروغ گويان .
(و الى ثمود أخاهم صالحاً قال يا قوم اعبدوا الله مالكم من إله غيره قد جاءتكم بينّة من ربكم هذه ناقة الله لكم آيه…)37
ما صالح برادر قوم ثمود را نزد آنها فرستاديم. او گفت: اى قوم! خداى يكتا را بپرستيد جز او براى شما خدايى نيست و از سوى خداوند به سوى شما نشانى روشن آمد و اين ماده شتر است كه براى بازنمودن قدرت آن را از سنگ بيرون آورده است.
در اين دوره پيشرفتى كه براى مردمان نسبت به زمان حضرت نوح ديده مى شود آن است كه دست كم حاضرند سخنان پيامبران و پيام وحى را بشنوند و دليل بخواهند. البته با اين همه نمى پذيرفتند و روى برمى تافتند ومعجزه مى خواستند و امور خارق العاده. معجزه هم كه ارائه مى شد از سر فرود آوردن در برابر حق سر بر مى تافتند.
پس از گذار از اين دوران به روزگار حضرت ابراهيم و نسل جديدى از انبياى الهى بر مى خوريم. در روزگار حضرت ابراهيم بشر به مرحله اى از رشد و تكامل و توان فكرى رسيده بود كه آموزه هاى ژرف تر از وحى و دين دريافت كند؛ از اين روى حضرت ابراهيم در شناساندن خداوند به آنان مى فرمايد:
(إنى وجهّت وجهى للذى فطر السموات و الارض حنيفاً و ما أنا من المشركين).38
من روى دل خويش را فرا آن خدايى دارم كه آسمانها و زمين را آفريده و من مسلمان پاك دين و پاك كردار از مشركان نيستم

[رایکا]

معجزه هم كه ارائه مى شد از سر فرود آوردن در برابر حق سر بر مى تافتند.
پس از گذار از اين دوران به روزگار حضرت ابراهيم و نسل جديدى از انبياى الهى بر مى خوريم. در روزگار حضرت ابراهيم بشر به مرحله اى از رشد و تكامل و توان فكرى رسيده بود كه آموزه هاى ژرف تر از وحى و دين دريافت كند؛ از اين روى حضرت ابراهيم در شناساندن خداوند به آنان مى فرمايد:
(إنى وجهّت وجهى للذى فطر السموات و الارض حنيفاً و ما أنا من المشركين).38
من روى دل خويش را فرا آن خدايى دارم كه آسمانها و زمين را آفريده و من مسلمان پاك دين و پاك كردار از مشركان نيستم.
در اين زمان پيام دين دورى از شرك پرهيز از شريك گرفتن براى خداوند و پذيرفتن توحيد و يگانگى خداوندى است كه (خالق آسمانها و زمين است) و (علم او به هر چيزى احاطه دارد).39
در اين دوران سخن از امامت و رهبرى انسانهاى رشد يافته و وارسته اى است كه بايد به وسيله آنان هدايت اجتماعى دين پى در پى و نسل به نسل ادامه يابد.40
در اين رسالت از نماز و مناسك و دعوت مردمان به انجام دادن آنها سخن به ميان آمده است.41
از اين دوره كه دين نقش هدايت و رهبرى اجتماع و جامعه را به صورت يك فرايند و جريان تاريخ مند بر عهده مى گيرد كم كم قانونهاى فردى و اجتماعى دين به گونه جدّى و روشن تدوين مى يابند. و پيامبرانى كه در فاصله زمانى ميان حضرت ابراهيم تا حضرت موسى(ع) برانگيخته شده اند افزون بر آموزش آموزه هاى وحى به مردم وظيفه مى يابند كه قانونهاى اجتماعى دين را به مرحله اجرا بگذارند تا جامعه سامان و سلامت در خور و شايسته انسان را پيدا كند.42