**** روشها و سبكهاى ترجمه قرآن****

[parnian90]

بررسى

از آنجا كه ترجمه قرآن نوعى تفسير كوتاه است، مترجم آن بايد در اصل يك مفسر باشد، يعنى شرايط مفسر قرآن را كسب كرده باشد،[43] وگرنه ترجمه او ترجمه‏اى غيرمعتبر بلكه تفسير به رأى محسوب مى‏شود ونه تنها اقدامى سودمند نيست بلكه از نظر شرعى عملى حرام است كه در روايات متعدد وعده آتش بر آن داده شده است.[44]

هفتم: تقسيم ترجمه براساس عناصر هنرى

الف: ترجمه منثور و بدون آهنگ
بيشتر ترجمه‏هاى فارسى به صورت منثور و بدون آهنگ خاص است، يعنى مترجمان در صدد انعكاس سبك و آهنگ خاص قرآن نبوده‏اند.

ب: ترجمه‏هاى هنرى
برخى از مترجمان قرآن علاوه بر برگردان معناى آيات، سبك هنرمندانه‏اى نيز در آن به كار برده و گاه تلاش كرده‏اند آهنگ خاص آيات قرآن (به ويژه در سوره‏هاى مكى) را در ترجمه فارسى منعكس كنند.
اين سبك از ترجمه خود داراى گونه‏هاى متعدد است:

[parnian90]

1. ترجمه منظوم


در اين شيوه اديبان و شاعران پارسى‏گو، تلاش كرده‏اند همه يا بخشى از آيات را به زبان شعر بنويسند. از اين رو برخى نويسندگان برآنند كه بايد خليل، سنايى، عطار، مولانا، سعدى و حافظ را از مترجمان قرآن بناميم.[45] تا آنجا كه گفته‏اند:

مثنوى معنوى مولوى
هست قرآنى به لفظ پهلوى
و نيز در عصر ما آقاى اميد مجد تمام قرآن را به شعر ترجمه كرده است. او در ترجمه سوره حمد مى‏نويسد:
سرآغاز گفتار نام خداست
كه رحمتگر و مهربان خلق راست
ستايش بود ويژه كردگار
كه بر عالمين است پروردگار
كه بخشنده و مهربان است نيز
بود صاحب عرصه رستخيز
ترا مى‏پرستيم تنها و بس
نداريم ياور به غير از تو كس
و در ترجمه سوره ناس مى‏نويسد:
بگو مى‏برم سوى ربّى پناه
كه خلق جهان راست شاه واله
ز شيطان خناس كز مكر و شر
كند وسوسه قلبهاى بشر
كند وسوسه قلبها هر دمى
چه از جن بود او چه از آدمى[46]

[parnian90]

2. ترجمه آوايى

در اين سبك مترجمان اديب تلاش كرده‏اند كه آهنگ قرآن را در ترجمه فارسى آن منعكس سازند تا بر شيرينى آن بيفزايند. براى مثال، در ترجمه‏اى كه در عصر ما در كنار گنبد امام رضا(ع) كشف شد و متعلق به اواخر قرن سوم هجرى از مترجمى ناشناس است مى‏نويسد:
الاّ الذين صبروا
آنان كه در بلا از صابران باشند
و عملوا الصالحات
وندر كردار از صالحان باشند،
اولئك لهم مغفرة و اجر كبير[47]
آمرزيدگان مأجوران باشند[48]

و نيز ترجمه قرآن ابوحفص نجم الدين عمر نسفى (462 ـ 538 ق ) از ترجمه‏هاى آوايى قرآن به شمار مى‏آيد.
و نيز دكتر عبدالكريم بى‏آزار شيرازى مدعى سبك نوينى از ترجمه تحت عنوان «ترجمه پيوسته، تفسيرى و آوايى» است كه خود نوعى از ترجمه آوايى به شمار مى‏آيد. ايشان در ترجمه سوره حمد مى‏نويسد:
به نام خداوند گسترده احسان و پيوسته مهربان
هر حمد و سپاسى از آنِ خداى ربّ العالمين است [كه مولى، مدبّر و مربى جهانيان است].
خداوندى كه رحمتش گسترده و مهرش پيوست است.
مالك روز [برُوز حقايق] دين [يعنى قيامت] است.
[كه در آن حساب و جزا و حكم و سياست است].

[parnian90]

بررسى

ترجمه هنرى (منظوم و آوايى) در جاى خود نيكوست و مى‏تواند مخاطبان با ذوق را به سوى قرآن جذب كند. البته طبيعى است كه گاهى در اثر تنگناى قافيه‏هاى شعر، مطالب و معانى آيات اضافه يا كم مى‏شود (براى مثال در شعر اميد مجد مواردى كه مشخص شده اضافى است).

البته اين اشكال در ترجمه آوايى كمتر است ولى منتفى نيست و گاه مترجم مجبور مى‏شود يك كلمه را به چند صورت ترجمه كند تا آهنگ شعرگونه كلام حفظ شود. علاوه بر اينكه در برخى سوره‏هاى قرآن سبك و آواى خاصى وجود دارد (مانند سوره فرقان يا سوره‏هاى كوتاه مكى) و در اين موارد رعايت آهنگ كلام تا حد امكان مناسب است ولى در برخى سوره‏هاى ديگر به ويژه در سوره‏هاى بلند مدنى (مانند سوره بقره و آل عمران و...) معمولاً آهنگ و آوا كمتر وجود دارد و اصولاً ايجاد آهنگ و آواى شعرگونه در ترجمه همه آيات قرآن موجب تكلف مى‏گردد.

يادآورى

در ترجمه هنرى لازم است به اين نكته توجه شود كه بين انعكاس عواطف گوينده يا نويسنده با انعكاس عواطف مترجم تفاوت است. به عبارت ديگر، مترجم مى‏تواند در ترجمه، لحن و فضاى آيات (مثل لحن و فضاى جنگ، قصه، دعا و غيره) را در آهنگ عبارت ترجمه منعكس كند، ولى حق ندارد احساسات خود را در ترجمه داخل كند. براى مثال، هنگامى كه از سخنان نويسنده خشنود شود، با كلمات شيرين و محترمانه ترجمه كند (براى مثال: قال = فرمود) و در مواردى كه از سخنان نويسنده ناخشنود است از كلمات غيرمحترمانه يا زننده استفاده كند.

محمدعلى رضايى اصفهانى

[parnian90]

منابع

ـ اصول و مبانى ترجمه، صفارزاده، طاهره، تهران، انتشارات دانشگاه، 1363.
ـ اصول و مبانى ترجمه قرآن، نجار، على، رشت، انتشارات كتاب مبين،1381ش.
ـ التفسير و المفسرون فى ثوبه القشيب، معرفت، محمدهادى، مشهد، نشر دانشگاه علوم اسلامى رضوى، 1418 ق.
ـ الدر فى الترجمان، المتحد المروزى، محمد بن منصور، مركز انتشارات علمى و فرهنگى، 1361 ش.
ـ المبسوط، شرح الكافى، سرخسى، چاپ سعادت، مصر 1331 ق.
ـ باد و باران در قرآن، بازرگان، مهدى، به اهتمام سيد محمد مهدى جعفرى، تهران، شركت سهامى انتشار، 1353 ش.
- پلى ميان شعر هجايى و عروضى فارسى در قرن اول هجرى و ترجمه آهنگين از دو جزء قرآن مجيد، به اهتمام و تصحيح دكتر احمد على رجايى.
- تاريخ ترجمه عربى به فارسى (1. ترجمه‏هاى قرآنى)، آذرتاش، آذرنوش، 1375 ش، سروش.
ـ ترجمه تفسير طبرى، علماى ماوراء النهر، به اهتمام حبيب يغمايى، تهران انتشارات توس، 1356 ش، 7 مجلدى.
- ترجمه قرآن، پاينده، ابوالقاسم، چاپ پنجم، 1357.
- ترجمه قرآن، مكارم شيرازى، ناصر، 1378 ش، قم، نشر مدرسة الامام على بن ابى طالب (ع).
ـ روض الجنان و روح الجنان، رازى، ابوالفتوح، تصحيح ميرزا ابوالحسن شعرانى، تهران، 1344 ش، بى‏نا، 13 جلدى.
ـ طبقات مفسران شيعه، عقيقى بخشايشى، قم، دفتر نشر نويد اسلام، چاپ اول، 1371 ش.
- قرآن كريم با ترجمه فارسى، به خط مصباح‏زاده، با تصحيح هفت نفر از علماى حوزه علميه قم، سازمان انتشارات جاويدان.
- قرآن مجيد با ترجمه منظوم (قرآن نامه)، مجد، اميد، تهران، چاپ دوم، 1377 ش.
ـ قرآن ناطق، بى‏آزار شيرازى، عبدالكريم، جلد اول، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1376 ش.
- كتاب‏شناسى جهانى ترجمه‏ها و تفسيرهاى چاپى قرآن مجيد به شصت و پنج زبان، عصمت بينارق و خالد ارن، ترجمه محمد آصف فكرت، 1373، ش، بنياد پژوهشهاى آستان قدس رضوى.
ـ كشكول، عاملى، محمد بهاء الدين، طبع مصر، بى‏نا، 1370 ق.
ـ لسان التنزيل، (مؤلف مجهول)، به اهتمام و تصحيح مهدى محقق، مركز انتشارات علمى و فرهنگى، 1344 ش.
- مجله مترجم، ش 10 (مجموعه مقالات)
ـ معجم مصنفات القرآن، شواخ اسحاق، على، منشورات دار الرفاعى للنشر، 1404 ق.
ـ مغنى، ابن هشام، چاپ تبريز، سوق المسجد الجامع.

[parnian90]

پی نوشت ها:


[1]. صفارزاده، طاهره، اصول و مبانى ترجمه، ص 2.
[2]. براى ترجمه، معانى لغوى و اصطلاحى متعددى گفته شده كه ذكر آنها در خور اين مقاله نيست (ر.ك: لطفى پور ساعدى، كاظم، درآمدى به اصول و روش ترجمه، ص 66 و نيز نجار، على، اصول و مبانى ترجمه قرآن، ص 19 و...).
[3]. ر.ك: بى‏آزار شيرازى، عبدالكريم، قرآن ناطق ج 1، ص 33 و نيز مجموعه مقالات كنفرانس بررسى مسائل ترجمه، دانشگاه تبريز، 1369 ش.
[4]. مؤلفه‏هاى تأثيرگذار در روش ترجمه، در مباحث بعدى كه روشهاى ترجمه بيان مى‏شود روشن‏تر خواهد شد.
[5]. سرخسى، المبسوط، شرح الكافى، ج 1، ص 137 و نيز: شواخ اسحاق، على، معجم مصنفات القرآن، جزء دوم، ص 13.
[6]. البته در مورد تاريخ ترجمه و ترجمه‏هاى قرآن كتابهاى متعددى نوشته شده است اما كمتر به مبحث روش‏شناسى اين ترجمه‏ها پرداخته‏اند. براى نمونه ر. ك: آذرنوش، آذرتاش، تاريخ ترجمه عربى به فارسى 1. ترجمه‏هاى قرآنى و كتاب‏شناسى جهانى ترجمه‏ها و تفسيرهاى چاپى قرآن مجيد به شصت و پنج زبان، عصمت بينارق و خالد ارن، ترجمه محمد آصف فكرت.
[7]. عاملى، محمد بهاء الدين، كشكول، ج 1، ص 388.
[8]. مكارم شيرازى، ناصر، ترجمه قرآن، پى نوشت نويسنده، نشر مدرسة الامام على بن ابى‏طالبع، 1378 ش.
[9]. معرفت، محمد هادى، التفسير و المفسرون فى ثوبه القشيب، ج 1، ص 117ـ 120.
[10]. عقيقى بخشايشى، طبقات مفسران شيعه، ج 1، ص 148.
[11]. بى‏آزار شيرازى، عبدالكريم، قرآن ناطق، ج 1، ص 227 ـ 269.
[12]. ر.ك: مقالات بهاءالدين خرمشاهى و سيد جلال الدين مجتبوى.
[13]. براى نمونه نگاه كنيد به: مقدمه ترجمه دهلوى و پى‏نوشت‏هاى ترجمه بهاء الدين خرمشاهى.
[14]. ر.ك: مقدمه ترجمه آيه‏اللّه‏ مكارم شيرازى و نيز مجله مترجم، ش 10، ص 57 - 58.
[15]. خرمشاهى، بهاءالدين، مترجم، ش 10، ص 33.

[parnian90]

[16]. لسان التنزيل مؤلف مجهول به اهتمام و تصحيح دكتر مهدى محقق.
[17]. المتحد المروزى، محمد بن منصور، الدر فى الترجمان، ذيل سوره والعصر.
[18]. ترجمه تفسير طبرى، به اهتمام حبيب يغمايى، ج 1، ص 87.
[19]. ابوالفتوح رازى، روض الجنان و روح‏الجنان، با تصحيح شعرانى، ج 1، ص 250.
[20]. قرآن كريم با ترجمه فارسى، به خط مصباح زاده، با تصحيح هفت نفر از علماى حوزه علميه قم، سازمان انتشارات جاويدان، 1337 ش.
[21]. مجتبوى، سيد جلال الدين، مترجم، ش 10، ص 36.
[22]. معرفت، محمد هادى، التفسير و المفسرون، ج 1، ص 118.
[23]. بى‏آزار شيرازى، عبدالكريم، قرآن ناطق، ج 1، ص 239.
[24]. ر. ك: صفارزاده، طاهره، اصول و مبانى ترجمه، ص 24 - 41.
[25]. پاينده، ابوالقاسم، مقدمه ترجمه قرآن.
[26]. بى‏آزار شيرازى، همان، ص 243.
[27]. بى‏آزار شيرازى، همان، ص 243.
[28]. همو، ص 244.
[29]. همو، ص 239.
[30]. سيّدى، سيد حسين، مترجم، ش 10، ص 182.
[31]. بى‏آزار شيرازى، عبدالكريم، قرآن ناطق، ج 1، ص 265.
[32]. معرفت، محمدهادى، التفسير و المفسرون، ج 1، ص 120.
[33]. خرمشاهى، بهاءالدين، مترجم، ش 10، ص 57.
[34]. ضمير فصل به معناى تأكيد و حصر مى‏آيد كه معناى حصر حتمى است. ر. ك: مغنى، ابن هشام، ص 5 ـ 644.
[35]. ر.ك: مترجم، ش 10، ص 55.
[36]. همان، ص 201.
[37]. روم / 48.
[38]. نور / 43.
[39]. بازرگان، مهدى، باد و باران در قرآن، ص 6 ـ 154.
[40]. بازرگان، مهدى، باد و باران در قرآن، ص 6 ـ 154.
[41]. همان.
[42]. فتح / 10.
[43]. شرايط مفسر قرآن عبارتند از: آگاهى از ادبيات عرب صرف، نحو، لغت، اشتقاق، معانى و بيان آگاهى از علوم قرآن، آگاهى از بينشهاى عقيدتى، اخلاقى، اجتماعى و علوم تجربى، آگاهى از علم فقه و اصول الفقه، آگاهيهاى تاريخى و جغرافيايى (شأن نزول‏ها) و... آگاهى از اصول دين، آگاهى و مراجعه به احاديث. ر.ك: رضايى اصفهانى، محمدعلى، درآمدى بر تفسير علمى قرآن ص 61 و ص 108.
[44]. عن رسول اللّه‏ص: من قال فى القرآن برأيه فليتبوء مقعده من النار (ترمذى، سنن، ج 5، ص 199). عن الرضا(ع) عن آبائه قال اللّه‏ تعالى: ما آمن بى من فسّر برأيه كلامى صدوق، امالى، ص 6.
[45]. بى‏آزار شيرازى، عبدالكريم، قرآن ناطق، ج 1، ص 2 ـ 251.
[46]. مجد، اميد، قرآن مجيد با ترجمه منظوم قرآن نامه، تهران، چاپ دوم، 1377 ش.
[47]. هود / 11.
[48]. پُلى ميان شعر هجايى و عروضى فارسى در قرن اول هجرى و ترجمه آهنگين از دو جزء قرآن مجيد، به اهتمام و تصحيح دكتر احمد على رجايى، ص 20.