ضرورت اعتكاف نسبت به امور دنیوی
هیچ گنجی بی دد و بی دام نیست
جز به خلوتگاه حق، دل رام نیست
انسان در گریز از هوای نفس و فرار از اشتغالات زندگی، در طریقت انس با معبود همواره نیازمند خلوتی است تا در انزوای وجود خویش در آثار صنع پروردگارش با دیده عبرت بیندیشد و با سوز دل و اشك دیده، باطن خود را از زنگار گناهان بشوید و خانه دل را مصفای حضور خالق هستی بخش سازد، و اعتكاف زمینه چنین خلوتی را فراهم می كند و فرصت و مجالی می-دهد برای پرداختن به امور نفس خویش و جلوه گری نور محبت خدا در اعماق سرای وجود انسان، تا انسان بدون دلواپسی از كارهای انجام نشده و وابستگیهای روز مره، خود را در سرای معبود خویش نظاره گر باشد.
حضرت صادق(علیه السلام) فرمود:
«فِی التَّوْراةِ مَكْتُوبٌ یا ابْنَ آدَمَ تَفَرَّغْ لِعِبادَتی اَمْلاءُ قَلْبَكَ غِنی وَلا آكِلْكَ إِلی طَلَبِكَ وَعَلَی اََنْ اَسُدَّ فاقَتَكَ؛
در تورات نوشته شده است: ای فرزند آدم! برای انجام عبادت من فراغتی به وجود بیاور تا من دل تو را از بی نیازی سرشار سازم و بدون اینكه تو طلب كنی، حاجتت را برآورده كنم و من خود را ملتزم می دانم كه حوائج تو را برطرف نمایم»[1]
و نیز آن حضرت نقل نموده كه پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمودند:
«أفْضَلُ النّاسِ مَنْ عَشِقَ العِبادَةَ فَعانَقَها وَاَحَبَّها بِجَسَدِهِ وَتَفَرَّغَ لَها؛
با فضیلت ترین مردم كسی است كه عاشق عبادت باشد و با اشتیاق تمام عبادت را به آغوش بكشد و با جسمش آن را دوست بدارد و برای آن فراغتی به وجود بیاورد.»[2]
در عصر ما كه زندگی ماشینی و پیچیدگی های آن، دیده های انسان را به خود خیره كرده، روابط اجتماعی گسترده شده و خلاصه دامنه سرگرمی انسان به جلوهها و مظاهر مادی توسعه یافته است، تاكید بر نقش سازنده اعتكاف، ضرورتی دو چندان مییابد، زیرا اعتكاف انس با معشوق است كه زمینه را برای گسستن فرد از سرگرمیهای پوچ فراهم میآورد; انسان را با خداوند پیوند میدهد و از آفتخدا فراموشی و از خودبیگانگی نگه میدارد.
اعتكاف در لغت
كلمه اعتكاف از «عكف » اخذ شده است كه معانی گوناگونی برای آن ذكر نمودهاند؛ از جمله: محبوس و متوقف كردن چیزی، التزام به یك مكان و اقامت در آن، ملازمت و مواظبت، حبس و توقف.از معانی بالا میتوان نتیجه گرفت كه اعتكاف به معنی اقامت گزیدن در جایی است كه فرد معتكف خود را در آن مكان محبوس كند و این التزام به آنجا ناشی از اهمیت و عظمت آن موضع باشد.[3]
پیشینه اعتكاف
درستی این عبادت را كه از چه زمانی آغاز شده و كیفیت اجزا و شرایط آن در بدو شكلگیری چگونه بوده است را نمیدانیم. اما همین قدر میدانیم كه خداوند در قرآن به ابراهیم خلیل و پسرش اسماعیل دستور میدهد كه خانه مرا برای طواف كنندگان و معتكفان و نمازگزاران پاك كنید.[4] پس به طور یقین این عبادت در آن زمان وجود داشته و مورد رضایت خداوند نیز بوده است.
مرحوم مجلسی به نقل از مرحوم طبرسی آورده است كه
«اِنَّ سُلَیمانَ كانَ یعْتَكِفُ فی مَسْجِدِ بَیتِ الْمُقَدَّسِ اَلسَّنَةَ وَالسَّنَتَینِ وَالشَّهْرَ وَالشَّهْرَینِ وَاَقَلَّ وَاَكْثَرَ یدْخِلُ فیهِ طَعامَهُ وَشَرابَهُ وَیتَعَبَّدُ فیهِ؛
براستی سلیمان همیشه در مسجد بیت المقدس به مدت یك سال و دو سال، یك ماه و دو ماه، كمتر و بیشتر، اعتكاف می كرد و غذا و آب خود را به آنجا می برد و در آنجا به عبادت می پرداخت.»[5]
حضرت مریم (س) آن گاه كه به افتخار ملاقات با فرشته الهی نایل آمد، از مردم فاصله گرفت و در خلوت به سر برد تا در مكانی خالی و فارغ از هر گونه دغدغه به راز و نیاز با خدای خود بپردازد و چیزی او را از یاد محبوب غافل نكند.
مرحوم علامه طباطبائی (ره) در المیزان مینویسد: هدف حضرت مریم (س) از دوری نمودن از مردم، بریدن از آنان و روی آوردن به سنت اعتكاف بوده است. [6]
برخی از روایات اهل سنت هم نشان میدهد كه در دوران جاهلیت هم عملی عبادی به عنوان اعتكاف در میان مردم رایج بوده است. [7]
سنت اعتكاف در طول تاریخ كم و بیش در ایران اسلامی نیز برپا میشده، آنچه به صورت مستند وجود دارد این سنت الهی در دوران صفویه به همت بلند شیخ لطف الله میسی و شیخ بهایی در دو پایتخت پادشاهان صفویه، یعنی قزوین و اصفهان، بر پا میشده است ؛ امّا پس از تأسیس حوزه علمیه قم به وسیله ایت الله حائری در جوار حرم مطهر حضرت معصوم)س) سنت الهی اعتكاف رنگ و بوی دیگری به خود گرفت.