بررسي نشانه‏ گذاري در سه ترجمه جديد از قرآن كريم

[*~* مهسا *~*]

كاربرد نشانه ‏گذاري در نوشته‏ هاي فارسي، در شكل رايج كنوني، سابقه و پيشينه چندان زيادي ندارد. از آنجا كه عمدتا و غالبا اين نشانه‏ ها با تعريف ها و كاربردهاي زبان انگليسي و در قالب متون ترجمه شده به نوشته‏ هاي فارسي راه پيدا كرده است، در بيشتر موارد و بدون توجه دقيق، در كاربرد آنها سليقه‏ هاي متفاوتي دخل و تصرف مي‏كند.
با توجه به اهميّت فوق‏ العاده ترجمه‏ هاي قرآن به زبان فارسي، اين مقاله در صدد اين است كه كاربرد برخي از اين نشانه‏ ها را بر اساس تعريف ها و كاربردهاي مشخص و بدون دخالت سليقه و تفنن‏ هاي فردي و ذوقي، در سه ترجمه جديد از قرآن بررسي كند؛ باشد كه باعثي بر به‏ كارگيري دقت‏ نظر در نوشته‏ هاي علمي و رسمي گردد.
گرچه در باره نشانه‏ گذاري در نوشته‏ هاي فارسي گفته شده است كه از روزگاران گذشته و در نسخه‏ هاي خطي نيز كاربرد اين نشانه‏ ها سابقه و پيشينه دارد، امّا بايد گفت كه بواقع نشانه‏ گذاري با اين شكل وگونه متنوع كاربرد امروزي در زبان نوشتاري فارسي بدون ترديد به تدريج از دوره ترجمه در عصر جديد از زبانهاي فرنگي به نوشته ‏هاي فارسي راه پيدا كرده است.1

[*~* مهسا *~*]

هدفهاي چندي براي ضرورت و بايستگي استفاده از اين نشانه‏ ها گفته شده است كه مهمترين و عمده‏ ترين آنها را مي‏توان اين‏گونه بيان كرد:
هدف از نشانه‏ گذاري در نوشته، سريعتر، آسانتر و درست‏تر خواندن است به گونه‏اي كه اولاً نياز نباشد يك نوشته را بيش از يك بار بخوانيم تا به مفهوم آن پي ببريم؛ ثانيا هنگام خواندن، دچار اشتباه نشويم كه مثلاً آيا اين كلمه مضاف است و كلمه بعدي مضاف‏ اليه و يا اينكه ميان اين دو كلمه، كداميك از دو حالت مكث كوتاه يا بلند يا اتصال و... را بايد دركار بست.
علاوه بر اينها، از آنجا كه در نوشته، ما از اشارت هاي چهره، شفاهي، گفتاري كلام، تكيه بر جزئي از كلمه يا جمله و لحن و اداي خاص مورد نياز برخي از گونه ‏هاي كلام مثل جمله ‏هاي پرسشي و تعجبي و... بي‏ بهره هستيم، ضرورت كاربرد و استفاده از اين نشانه‏ ها دوچندان مي‏شود؛ پس به ديگر سخن، كاربرد نشانه‏ ها در نوشته با هدف و تعريفي مشخص انجام مي‏شود كه بيان هر يك از اين هدف ها در جاي خود و توجه به موارد درست به كارگيري نشانه‏ ها، سليقه‏ اي بودن، تفنني به كاربردن و... را از بين مي‏ برد و در عوض، علمي بودن، حتي فني و تخصصي بودن آن را محرز مي‏سازد.

[*~* مهسا *~*]

بر اساس اين ملاحظات اساسي كه بيان شد، مسأله دو جنبه به خود مي‏گيرد:
1) از جانب نويسنده كه موظف است در كاربرد و بهره ‏گيري از اين نشانه ‏ها دقت لازم را به عمل آورد تا مبادا خلل و سستي در اداي مفهوم، مطابق آنچه در ذهن است، روي دهد.
2) از جانب خواننده كه مي‏تواند و بتواند به بودن يا نبودن هر نشانه‏اي هنگام خواندن متن، آن‏چنان اعتماد كند كه مطابق تعريف ها و هدف هاي مشخص، وجود هر نشانه را در جاي خودش، نشاني از لزوم و ضرورت كاربرد آن تلقي كند و نبودن آن را نيز به معناي بي‏ نيازي از وجود نشانه، و در اين مسير تا آنجا پيش برود كه هنگام قرائت و خواندن هر متن و عبارت، دقيقا هر نشانه را در معناي خاص خود به كار ببرد؛ به عنوان مثال، نقطه را پايان جمله تلقي كند، ويرگول را نشاني از مكث كوتاه، لازم و ضروري كه از جانب نويسنده به خواننده القا مي‏شود، نشانه سؤال را براي جمله ‏هاي پرسشي مستقيم و...

[*~* مهسا *~*]

متأسفانه علي‏ رغم اينكه در زبان انگليسي درباره اين نشانه ‏ها و كاربرد دقيق آنها در نوشته كتابها نوشته شده،2امّا تاكنون براي انتقال دقيق تعريفها و هدفها و با توجه به ساختار ويژه زبان فارسي و دستور زبان آن، كوششي جدي به عمل نيامده است. البته در برخي كتابهاي آيين‏ نگارش فارسي تعريف نشانه‏ ها و هدف از بهره‏ گيري آنها به‏ طور كلي آمده و موارد استفاده ‏هاي جزئي هم تا حدودي بيان گرديده است3امّا از آنجا كه در اصل تعريف و نيز چگونگي كاربرد، اتفاق نظر كمتري وجود دارد، پاره‏اي تناقض ها و ضد و نقيض ‏گويي و نيز بي‏ توجهي در بيان مسائل و موارد و ناهم خواني تعريف با مثالها آن چنان به چشم مي‏خورد كه خواننده را دچار حيرت و سرگرداني مي‏كند. بگذريم كه برخي نيز به صِرف رونويسي از كتابهاي ديگر بسنده كرده و حق آن را فروگذارده‏اند.

[*~* مهسا *~*]

در اين مقاله كوششي ـ هرچند مختصر و گذراـ به عمل آمده تا بررسي شود وضعيت كاربرد اين نشانه‏ ها باتوجه به تعريف و كاربرد دقيق هر يك (كه به وجود آنها اشارتي رفت) در سه ترجمه جديد فارسي از قرآن مجيد، كه اخيرا به همت و تلاش استادان فن به عمل آمده، چگونه است، آيا هر نشانه در جاي ويژه خود، آن‏گونه كه بايد، مورد استفاده قرار گرفته يا خير؟ اگر چنين است، تفاوت هر يك از ترجمه‏ ها در اين مورد با يكديگر تا كجاست؟ باشد كه اين بررسي، مقدمه‏ اي فراهم آورد و توشه و بهره‏ اي فرا راه طالبْ‏ علمان و معياري در خصوص اين كاربرد بگذارد.

[*~* مهسا *~*]

براي پرهيز از اختلاط نا به جا و نيز مشخص بودن معيار بررسي در هر زمينه و ميزان دقت و عدم دقت در كاربرد هر يك از نشانه‏ ها ابتدا بي‏ اختلافترين تعريف و كاربرد از هر نشانه بيان مي‏شود و سپس نمونه ‏هايي ارائه مي‏گردد. نگارنده خود به اين مسأله آگاه است كه برخي از نكته‏ هاي جزئي و ريز نيز، هم در تعريف و هم در كاربرد نشانه ‏ها، وجود دارد كه مي‏توان از آن به سليقه تعبير كرد تا بحث در يك چهارچوب و معيار علمي؛ لذا از طرح چنين مسائلي تا آنجا كه بشود پرهيز خواهد كرد.
موضوع ديگر اين است كه آوردن تمام نمونه ‏ها و يا نمونه‏ هاي فراوان كه حاكي از استقصا و تفحص كامل باشد، عملاً و با توجه به حجم مقاله امكانپذير نيست، لذا بناچار به نقل نمونه‏ هايي در هر مورد بسنده مي‏شود؛ باشد كه از راه به دست دادن نمونه‏ ها آگاهي و اطلاع اجمالي حاصل آيد.

[*~* مهسا *~*]

دفع دخل مقدر ديگر اين است كه روال و شيوه جمله‏ بندي يا ساختار جمله (نحو) در زبانهاي فرنگي ـ كه خاستگاه عمده نشانه‏ هاست ـ با زبان عربي و نيز زبان فارسي كاملاً متفاوت است؛ بنابراين بايد تعريف و كاربرد هر يك از نشانه ‏ها با توجه به حفظ مفهوم اصلي در چهارچوب و قالب ساختار جمله ‏اي كه در حال حاضر در آن مورد استفاده قرار مي‏گيرد، مورد نظر باشد نه اينكه صرفا بر تعريفها و كاربردهاي اوليه آن تكيه شود و در اين مقاله نيز همين اهميت و تكيه مورد توجه است؛ يعني توجه به قالب نگارش فارسي امروز همراه با به‏ كارگيري درست نشانه ‏ها در نوشته. (اين نكته تا پايان مقاله و در تمام مثالها همواره مورد نظر خواننده محترم قرار خواهد گرفت.)
به همين دليل در بسياري از موارد، نه تنها اين نوع نشانه‏ ها، بلكه هيچ نشانه ديگري نيز نخواهد توانست به اداي مفهوم آيه قرآن، آن چنان كه هست، كمك كند؛ پس به دليل اين محدوديتها در آوردن نمونه‏ ها و شواهد، انصاف و رعايت اين جنبه‏ ها اقتضا مي‏كند كه به اين مسائل توجه شود و تا آنجا كه امكان دارد نمونه‏ هايي طرح گردد كه اين محدوديتها كمتر دامنگير جمله‏ ها بشود. همچنين با توجه به ميزان كميّ كاربرد نشانه ‏ها و پرهيز از پراكندگي سخن ـ و نيز رعايت اختصار ـ بيشتر مدار بحث بر نشانه‏ هايي است كه استفاده فراوانتر و فراگيري بيشتري دارد نه تمام نشانه‏ ها.

[*~* مهسا *~*]

در آغاز و قبل از هر سخني لازم است هر يك از ترجمه‏ ها با ذكر مشخصات و به ترتيب چاپ معرفي گردد:
1ـ قرآن مجيد با ترجمه استاد عبدالمحمّد آيتي و ويراستاري آقاي موسي‏اسوار كه توسط انتشارات سروش منتشر، و به علت استقبال علاقه ‏مندان خوشبختانه تاكنون چندين بار نيز تجديد چاپ شده است (چاپ سوم اين ترجمه مبناي نقل قرار گرفته است).
2ـ قرآن مجيد با ترجمه استاد محترم دكتر سيدجلال ‏الدين مجتبوي و ويراستاري آقاي حسين استاد ولي كه چاپ اول آن در سال 1371توسط انتشارات حكمت در شكلي نفيس همراه با زيرنويس هايي نسبتا زياد منتشر شده است.
3ـ قرآن مجيد با ترجمه استاد آية‏اللّه‏ مكارم شيرازي و ويراستاري آقاي جواد محدّثي كه چاپ اول آن در سال 1373 توسط دارالقرآن الكريم، دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامي قم، منتشر گرديده است.
به خاطر رعايت اختصار و پرهيز از تكرار، نقل نمونه ‏ها فقط با همين شماره ‏ها صورت مي‏گيرد.

[*~* مهسا *~*]

نقطه

نقطه، نشانه مكث كامل است كه در پايان جمله‏ هاي خبري و امري مي‏ آيد؛ البته منظور، جمله‏ اي است كه از نظر دستوري كامل باشد كه غالبا و معمولاً در پايان چنين جمله‏ هايي، فعل، تمام‏ كننده جمله است. لازم به يادآوري است كه در پايان جمله‏ هاي پرسشي مستقيم به جاي نقطه، نشانه پرسش مي‏ آيد.4
براساس آنچه در هدف به‏ كارگيري اين نشانه‏ ها نيز گفته شد بايسته است به دو نكته توجه اساسي شود:
1ـ گذاشتن نقطه و يا نشانه پرسش در پايان جمله، انتظار خواننده را براي ادامه جمله از بين مي‏برد و او بايد هنگام ديدن نشانه‏ ها خبري بودن يا پرسشي بودن جمله را همراه با تمام شدن آن دريابد كه اگر چنين نشد، معلوم است او جمله را بدرستي نخوانده و يا نشانه نابجا به كار رفته است و در هر حال بايد جمله را دوباره از آغاز بخواند تا اشتباه را جبران كند؛ پس توجه نكردن به كاربرد درست، خواننده را در خواندن متن دچار مشكل خواهد كرد.

[*~* مهسا *~*]

2ـ آوردن "واو" پس از نقطه در آغاز جمله غلط است زيرا نقطه، نشانه مكث كامل و پايان يافتن جمله از نظر دستوري است و حرف "واو" فقط نشانه ربط و پيوند،5بر خلاف زبان عربي كه به اين حرف جهات كاربردهاي مختلف مي‏تواند در آغاز جمله نيز بيايد6امّا در زبان فارسي چنين نيست و بويژه در نگارش فارسي امروز، جمله هيچ‏گاه با واو شروع نمي‏شود.
ذيلاً نمونه‏ هايي از نادرستي كاربرد اين نشانه ارائه مي‏گردد:
نمونه از ترجمه شماره يك: سوره طه آيه 121ـ از آن درخت خوردند و شرمگاهشان در نظرشان از دو سو پيدا شد. و همچنان برگ درختان بهشت بر آنها مي‏ چسبانيدند.
(كاملاً معلوم است كه جمله ادامه دارد، لذا آوردن نقطه قبل از واو نادرست است.)
سوره زمر آيه 29ـ مردي را كه چند تن در او شريكند و بر سر او اختلاف دارند. و مردي كه تنها از آن يكي باشد. آيا اين دو با هم برابرند؟
(با كمي دقت آشكار مي‏شود كه هر دو نقطه ـ كه هر كدام نشانه پايان يافتن يك جمله است ـ داخل يك جمله صورت گرفته و نادرست است.
سوره كهف آيه 2ـ كتابي عاري از انحراف. تا مردم را از خشم شديد خود بترساند و... (گذاشتن نقطه قبل از حرف "تا" بي‏ توجهي به وجود اين كلمه است.)