ملك الموت در هنگام قبض روح انسان

[مليکه]

از آيات كريمه ي قرآن و روايات معصومين(عليهم السلام) استفاده مي شود كه قبض روح انسان ها با هم متفاوت است و برخورد فرشتگان مرگ با انسان هاي متوفّي كاملا فرق مي كند. با يكي از روي ملاطفت و رأفت و با صورتي زيبا برخورد مي كنند و با ديگري از روي غضب و شدّت و با چهره اي زشت و كريه المنظر.
بايد روشن بشود بالاخره چهره ي قابض ارواح به چه شكلي است و چگونه در مقابل انسان محتضر ظاهر مي شود.

در ابتدا حديثي را در اين باب نقل مي كنيم:

روايت شده است كه:
حضرت ابراهيم خليل(عليه السلام)به ملك الموت گفت: آيا مي تواني با آن صورتي كه روح فاجر را قبض مي كني خودت را به من بنمايي؟ ملك الموت عرض كرد: تو طاقت و تحمّل اين را نداري (كه مرا بدان صورت ببيني) حضرت ابراهيم(عليه السلام) فرمود: بلي (طاقت دارم تو را بدان صورت ببينم). ملك الموت عرض كرد: صورت خود را از من برگردان و سپس مرا ببين. حضرت ابراهيم(عليه السلام) بدين طريق به ملك الموت نظر كرد; ناگهان ديد مرد سياه چهره اي با موهاي راست شده و بوي متعفّن و با لباس هاي سياه، به طوري كه از دهان و از دو سوراخ بيني او دود و آتش زبانه مي كشيد، در مقابل او حاضر است. حضرت ابراهيم(عليه السلام)غش كرد...[1].
امّا ملك الموتي كه با چهره اي زيبا و نكو در مقابل حضرت ابراهيم(عليه السلام)حضور داشت چگونه به صورتي زشت و كريه مبدّل شد؟

[مليکه]

بايد گفت: فرشتگان موجوداتي مجرّدند. مجردات در مقابل مادّيات اند. مادّه محدود به زمان و مكان و دست خوش تغيير و تحوّل و در معرض زوال و فساد است، به خلاف مجردات كه از اين خصوصيات مبرّا هستند.
فرشتگان نيز موجوداتي منزّه از مادّه اند; لذا خصوصيات مادّه در آنها راه ندارد و شكل نمي پذيرد.[2] حال كه فرشتگان چنين اند، پس اين همه روايات كه از هيئت و شكل فرشتگان خبر داده اند (از جمله روايت مزبور) چه مي شوند؟
بايد گفت همه ي اين اخبار از باب «تمثّل» است و تمثّل با «تشكّل» فرق مي كند.
معناي تمثّل ملك به صورت انسان اين است كه ملك در ظرف ادراك بيننده به صورت انسان درمي آيد، در حالي كه بيرون از ظرف ادراك او واقعيّت و خارجيّت ديگري دارد و آن عبارت از صورت ملكي است.
به خلاف تشكّل كه اگر ملك به صورت انسان متصور و متشكل بشود، مبدّل به انسان واقعي مي شود; چون در حالت تشكّل، هم در ظرف ادراك بيننده و هم در خارج ادراك، صورتي يكسان دارد.[3]
قرآن كريم در جريان تمثّل جبرئيل براي حضرت مريم(عليها السلام) مي فرمايد:
(فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا);[4] جبرئيل به صورت بشري براي مريم(عليها السلام) تمثّل كرد.
و اين بدين معناست كه جبرئيل در ادراك مريم(عليها السلام) به صورت بشري محسوس شد نه اين كه واقعاً جبرئيل به همان صورت درآمده باشد (بلكه در خارج از ادراك حضرت مريم(عليها السلام) صورتي غير از صورت بشري داشت).

[مليکه]

پس تمثّل عبارت است از ظهور چيزي براي انسان به صورتي كه انسان با آن الفت دارد و متناسب با همان غرضي است كه به خاطرش ظهور كرده است; مثلا جبرئيل به صورت بشري تمثّل كرد; چون مألوف و معهود آدمي از رسالت همين است كه شخص رسول رسالت خود را بگيرد و نزد مرسل اليه (آن كه پيام براي او فرستاده شده كه در اين مثال حضرت مريم(عليها السلام) بوده است) بيايد و از طريق تكلّم و گفتوگو آن را ادا كند. يا مانند تمثّل دنيا براي امام اميرالمؤمنين (عليه السلام)كه به شكل زني زيبا و فريبنده ظهور كرد; چون معهود و مألوف دل هاي بشري همين است كه در مقابل دختري زيبا بيش از هر چيزي فريفته مي شود.[5]
با بيان اين مقدمه كه اولا، فرشتگان، موجوداتي مجرّدند و ثانياً، اگر رابطه اي بين ملائكه و انسان هست به صورت تمثّل است و ملائكه هيچ گونه تشكّلي ندارند، نوبت به پاسخ پرسش اين بخش مي رسد و آن اين كه ملك الموت و دستياران او در هنگام قبض روح داراي شكل خاصّي نيستند، بلكه اين تلقّي و دريافت و ادراك انسان محتضر از فرشته ي مرگ است كه او را به صورت خاصّي رؤيت مي كند.
در حقيقت بايد گفت:
ملك الموت و فرشتگان قابض ارواح مانند آيينه صاف و روشن اند و در مقابل هر محتضري كه قرار مي گيرند صورت ملكوتي صفات و اخلاق و اعتقادات خود او را نشانش مي دهند; در واقع انسان محتضر صورت برزخي ملكاتِ خود را در فرشته ي مرگ مي بيند، لذا فرشتگاني كه مأمور قبض روح مؤمنان هستند، بنا به روايات وارد شده، صورتي زيبا دارند و در مقابل، مأموران قبض روح كافران و تبهكاران چهره اي زشت و كريه دارند.
در نتيجه، شكل ظهور فرشته ي مرگ، هنگام قبض روح، به ملكات و اعتقادات شخص محتضر بستگي دارد. هر چه اعمال و نيّات و عقايد انسانِ محتضر پاك و بي شائبه باشد، ملكي را كه رؤيت مي كند زيباتر و دلرباتر است و هر چه اعمال انسان زشت و پليد باشد، فرشته اي را كه مي بيند خشن تر و وحشتناك تر است.

---

[1]. ر.ك: الحويزي، تفسير نورالثقلين، ج 4، ص 226.
[2]. ر.ك: محمد تقي مصباح يزدي، معارف قرآن، ص 244 ـ 246; محمد حسين طباطبايي، الميزان، ج 17، ص 13 و رسائل توحيدي، ص 194.
[3]. ر.ك: محمد حسين طباطبايي، الميزان، ج 17، ص 13.
[4]. سوره ي مريم، آيه ي 17.
[5]. ر.ك: محمد حسين طباطبايي، الميزان، ج 14، ص 36 ـ 40، و عبدالله جوادي آملي، سيره ي پيامبران در قرآن، ج 7، ص 365.