رابطه سوره حمد با ابواب هشتگانه بهشت
سوره مبارکه حمد عصاره معارف قرآن کریم را در بردارد و از این جهت این سوره را «ام الکتاب » و «فاتحة الکتاب» نامیدند.
سوره حمد که نخستین سوره قرآن قرار گرفته است به فاتحة الکتاب، سبع المثانی، سئوال، شفا، نور نیز مشهور است. در کلامی از پیامبر گرامی اسلام (صلّي اللَّه عليه و آله و سلّم) نقل شده است: فضیلت سوره حمد مانند فضیلت حاملان عرش است، هر کس آن را قرائت کند، ثوابی مانند ثواب حاملان عرش به او داده می شود. ابن عباس از پیامبر اکرم (صلّي اللَّه عليه و آله و سلّم) نقل کرده است که: سوره حمد دو سوم قرآن کریم است.
آثار و برکات سوره
پیامبر اکرم(صلّي اللَّه عليه و آله و سلّم) فرمودند: سوره حمد بر هیچ دردی خوانده نشد مگر اینکه دردش آرام می گیرد. همچنین امام صادق (علیه السلام) فرمودند: هرکس که بیماری به او برسد و هفت بار سوره حمد را بر خود بخواند، آن بیماری و درد از او برطرف می شود و اگر چنین نشد آن را هفتاد بار بخواند و من ضمانت می کنم که عافیت می یابد.
در روایات اسلامی ایجاد برکت از جمله برکات خواندن سوره حمد عنوان شده است و در کلامی از پیامبر اکرم (صلّي اللَّه عليه و آله و سلّم) آمده است: هرکس، هنگامی که وارد خانه خود می شود، سوره حمد و توحید را قرائت نماید خداوند فقر را از خانه او دور کرده و برکت زندگی او را به حدّی زیاد می کند که به همسایگانش نیز می رسد.
در آیات قرآن سوره حمد به عنوان یک موهبت بزرگ به پیامبر (صلّي اللَّه عليه و آله و سلّم) معرفى شد، و در برابر کل قرآن قرار گرفته است، آنجا که مى فرماید: «وَلَقَدْ آتَیْنَاکَ سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِی وَالْقُرْآنَ الْعَظِیمَ »؛ ما به تو سوره حمد که هفت آیه است و دو بار نازل شده دادیم همچنین قرآن بزرگ بخشیدیم. هـمـچـنـین در حدیثى از امام صادق (ع ) مى خوانیم : "شیطان چهار بار فریاد کشید و ناله سرداد نـخـستین بار روزى بود که از درگاه خداوند رانده شد، سپس هنگامى بود که از بهشت به زمین تـنـزل یافت، سومین بار هنگام بعثت محمد(صلّي اللَّه عليه و آله و سلّم) بعد از فترت پیامبران بود و آخرین بار زمانى بود که سوره حمد نازل شد".
سوره حمد در بردارنده اصول سه گانه دین
آیت الله جوادی آملی در بخشی از تفسیر سوره حمد به اصول سه گانه معارف قرآن اشاره کرده و می گوید: معارف قرآن کریم به سه بخش تقسیم می شود، بخشی ناظر به توحید است، بخشی ناظر به معاد است، و بخشی هم ناظر به نبوت و رسالت که رابط بین مبدأ و معاد است. و این بیان امیرالمؤمنین (علیه السلام) که فرمود «رحم الله امرأ عرف من أین و فی أین و الی أین» ناظر به همین اصول سه گانه است که فرمود: کسی از رحمت خاصهٴ خدا برخوردار است که مبدأش را و معادش را و راهی که بین مبدأ و معادش هست را بشناسد. راهی که بین مبدأ و معاد است همان مسأله رسالت و وحی و دین است. مبدأ و معاد هم آغاز و انجام هستی انسانهاست.
سوره مبارکه «حمد» این اصول سه گانه را به خوبی دربردارد، بنابراین «ام الکتاب» خواهد بود. بخشی از این سوره ناظر به مبدأ است و آن «الحمد لله رب العالمین» اصل ذات اقدس اله و توحید ربوبی حضرتش و اتصاف حضرتش به رحمانیت مطلقه و رحیمیه است اینها ناظر به مبدأ است. مسألهٴ قیامت را به عنوان «مالک یوم الدین» بیان فرمود که این راجع به معاد است مسأله بین مبدأ و معاد را با آیه «ایاک نعبد و ایاک نستعین» که طی این صراط را با آیات دیگر روشنتر فرمود اشاره کردهاند، که ناظر به وحی و رسالت و دین و راهی است که بین مبدأ و معاد است.
ارتباط سوره حمد با درهای بهشت در سخن صدر المتألهین
آیت الله جوادی آملی در بخشی دیگر از تفسیر قرآن به ارتباط سوره حمد با درهای بهشت در سخن صدر المتألهین اشاره کرده و می گوید: این سوره مبارکه فاتحه با آن مقدمهای که انسان در هنگام قرائت یا هنگام نماز انجام میدهد، شامل ۸ بخش از درهای هشتگانه بهشت است. از این جهت که بهشت دارای ابواب ثمانیه است، دارای هشت در است، اگر کسی سوره مبارکه حمد را در نماز با آن آداب معینی که گفتهاند قرائت کند، از هر دری از این درهای هشتگانه وارد بهشت می شود.
یکی در معرفت است، که انسان قبل از این سوره می گوید «إنی وجهت وجهی للذی فطر السماوات و الارض»با معرفت شروع می کند و از در معرفت وارد بهشت می شود. وقتی آیه مبارکه «بسم الله» را می گوید از در ذکر وارد بهشت می شود. وقتی آیه مبارکه «الحمد لله رب العالمین» را می گوید از در شکر وارد بهشت می شود.
وقتی «الرحمن الرحیم» را میگوید از در رجا وارد بهشت میشود. وقتی «مالک یوم الدین»را می گوید از در خوف وارد بهشت میشود . چون بهشتیان کسانی اند که «یدعون ربهم خوفا و طمعا» وقتی «ایاک نعبد و ایاک نستعین» را می گوید از راه اخلاص و عبادت خالصه وارد بهشت می شود. وقتی «اهدنا الصراط المستقیم» را می گوید از راه دعا وارد بهشت می شود.
وقتی «صراط الذین انعمت علیهم» را می گوید از راه ائتسا و اقتدای به انبیا و اولیای الهی وارد بهشت میشود. چون خدای سبحان انسان را امر کرد که به اینها اقتدا کنید «لقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة» یا نسبت به بزرگان دیگر فرمود: «لقد کان لکم فیهم اسوة حسنة» باب اقتدای به سیره سلف صالح یعنی انبیا و اولیای الهی. این را هم بعضی از بزرگان اهل تفسیر فرمودند که از مجموع مقدمه این سوره و آیات هفتگانه این سوره انسان می تواند به یکی از این درهای هشتگانه بهشت سعادت وارد بشود.