•``:.. نمازآموزي به کودکان .. •``:

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

همچنين معصومان (عليهم السلام) تيمم و وضو را نيز به صورت عملي آموزش مي دادند:

کاهلي از امام (عليه السلام) راجع به تيمم پرسيد. امام [کف دو] دستش را بر فرش زد و سپس با آن دو بر صورتش کشيد و سپس پشت هر دست را با دست ديگر مسح کرد. (11)

البته استفاده از اين روش در سيره معصومان (عليهم السلام) اختصاص به آموزش نماز ندارد، بلکه در آموزش حج و ديگر عبادات نيز به کار رفته است. پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) در سال دهم هجري به قصد انجام حج به مکه مشرف شد که اين حج در تاريخ به «حجه الوداع» مشهور است. از آنجا که اين حج اولين حجي بود که پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) با مسلمانان انجام مي داد و مسلمانان نحوه انجام حج اسلامي را نمي دانستند، لازم بود پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) نحوه حج گزاردن را به آنان بياموزد. اما پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) براي آموزش حج نه جزوه اي منتشر کرد و نه کلاس آموزشي تشکيل داد؛ بلکه اعلام کرد نحوه انجام حج را از من بياموزيد. مسلمانان نيز به همان نحو که پيامبر حج مي گزارد، مراسم حج را به جا آوردند. در مورد نحوه انجام حجه الوداع چنين روايت شده است:

پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) حج گزارد در حالي که بر جهاز کهنه شتر و رو انداز فرسوده اي سوار بود که چهار درهم ارزش داشت و سوار بر شتر طواف کرد، تا مردم هيئت و شمايل او را ببينند و فرمود: مناسکتان را از من بياموزيد. (12)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

2. تذکر و تصحيح خطاها


روش عملي در آموزش عبادات، در مقايسه با ساير روش ها از مزاياي بسياري برخوردار است، با وجود اين، ممکن است برخي مخاطبان در فهم آن دچار اشتباه شوند و برخي اعمال مربي را به اشتباه، از مستحبات آن عمل تلقي کنند، يا در نحوه انجام برخي از اجزاي عبادات دچار اشتباه شوند. به علاوه ممکن است برخي از ويژگي هاي عبادت که اختصاص به موارد خاصي دارد، ناگفته بماند. براي جبران اين نقيصه، معصومان (عليهم السلام) در مواردي که مشاهده مي کردند فردي در اداي نماز دچار اشتباه شده است، به او تذکر مي دادند و نحوه انجام صحيح آن را بيان مي کردند. همچنين در موارد مقتضي، جزئيات ناگفته را بيان مي کردند. ابوعبدالله اشعري مي گويد:

پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) با ياران خود نماز خواند. سپس در ميان گروهي از ياران خود نشست. مردي وارد شد و نماز خواند، در حالي که رکوع نمي کرد و سجده کردنش مانند منقار زدن به زمين بود. پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) هم او را نگاه مي کرد. پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود: مي بينيد!! اين فرد اگر بميرد بر دين محمد نمرده است. در نمازش نوک بر زمين مي زند، چنان که کلاغ براي خوردن خون بر زمين نوک مي زند. مَثَل کسي که نماز مي خواند اما رکوع نمي کند و در سجده نوک بر زمين مي زند، مانند گرسنه اي است که جز يک يا دو دانه خرما نمي خورد و گرسنگي اش را برطرف نمي کند. وضو را کامل بگيريد و رکوع و سجود را کامل انجام دهيد. (13)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

همچنين پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) به مردي که هنگام سجده پيشاني اش را محکم بر زمين مي زد تا علامت سجده در آن به وجود آيد، اعتراض کرد و او را از اين کار نهي نمود:

پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) وقتي مردي را ديد که پيشاني اش را زخم کرده بود به او فرمود: آنکه با خدا در افتد مغلوب مي شود، و آنکه از خدا دوري گزيند خدا رسوايش مي کند، و آنکه با خدا نيرنگ بازد خدا با او نيرنگ مي بازد. چرا پيشاني ات را به آرامي بر زمين نمي گذاري؟! (14)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

البته استفاده از اين روش در سيره معصومان (عليهم السلام) اختصاص به آموزش نماز ندارد، بلکه در آموزش حج و ديگر عبادات نيز به کار رفته است. پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) در سال دهم هجري به قصد انجام حج به مکه مشرف شد که اين حج در تاريخ به «حجه الوداع» مشهور است. از آنجا که اين حج اولين حجي بود که پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) با مسلمانان انجام مي داد و مسلمانان نحوه انجام حج اسلامي را نمي دانستند، لازم بود پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) نحوه حج گزاردن را به آنان بياموزد. اما پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) براي آموزش حج نه جزوه اي منتشر کرد و نه کلاس آموزشي تشکيل داد؛ بلکه اعلام کرد نحوه انجام حج را از من بياموزيد. مسلمانان نيز به همان نحو که پيامبر حج مي گزارد، مراسم حج را به جا آوردند. در مورد نحوه انجام حجه الوداع چنين روايت شده است:

پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) حج گزارد در حالي که بر جهاز کهنه شتر و رو انداز فرسوده اي سوار بود که چهار درهم ارزش داشت و سوار بر شتر طواف کرد، تا مردم هيئت و شمايل او را ببينند و فرمود: مناسکتان را از من بياموزيد. (12)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

2. تذکر و تصحيح خطاها


روش عملي در آموزش عبادات، در مقايسه با ساير روش ها از مزاياي بسياري برخوردار است، با وجود اين، ممکن است برخي مخاطبان در فهم آن دچار اشتباه شوند و برخي اعمال مربي را به اشتباه، از مستحبات آن عمل تلقي کنند، يا در نحوه انجام برخي از اجزاي عبادات دچار اشتباه شوند. به علاوه ممکن است برخي از ويژگي هاي عبادت که اختصاص به موارد خاصي دارد، ناگفته بماند. براي جبران اين نقيصه، معصومان (عليهم السلام) در مواردي که مشاهده مي کردند فردي در اداي نماز دچار اشتباه شده است، به او تذکر مي دادند و نحوه انجام صحيح آن را بيان مي کردند. همچنين در موارد مقتضي، جزئيات ناگفته را بيان مي کردند. ابوعبدالله اشعري مي گويد:

پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) با ياران خود نماز خواند. سپس در ميان گروهي از ياران خود نشست. مردي وارد شد و نماز خواند، در حالي که رکوع نمي کرد و سجده کردنش مانند منقار زدن به زمين بود. پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) هم او را نگاه مي کرد. پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود: مي بينيد!! اين فرد اگر بميرد بر دين محمد نمرده است. در نمازش نوک بر زمين مي زند، چنان که کلاغ براي خوردن خون بر زمين نوک مي زند. مَثَل کسي که نماز مي خواند اما رکوع نمي کند و در سجده نوک بر زمين مي زند، مانند گرسنه اي است که جز يک يا دو دانه خرما نمي خورد و گرسنگي اش را برطرف نمي کند. وضو را کامل بگيريد و رکوع و سجود را کامل انجام دهيد. (13)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

همچنين پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) به مردي که هنگام سجده پيشاني اش را محکم بر زمين مي زد تا علامت سجده در آن به وجود آيد، اعتراض کرد و او را از اين کار نهي نمود:

پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) وقتي مردي را ديد که پيشاني اش را زخم کرده بود به او فرمود: آنکه با خدا در افتد مغلوب مي شود، و آنکه از خدا دوري گزيند خدا رسوايش مي کند، و آنکه با خدا نيرنگ بازد خدا با او نيرنگ مي بازد. چرا پيشاني ات را به آرامي بر زمين نمي گذاري؟! (14)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

3. ارائه ي الگو


انسان ها در انجام هر کاري نياز به سنجه اي دارند تا ميزان کاميابي و ناکامي خويش را اندازه بگيرند، از ناکامي هاي گذشته پند بگيرند و توان خود را براي ادامه ي کار بسيج نمايند. پيمودن مسير طولاني آشنايي با معارف بلند نماز و پاي بندي به نماز و تثبيت آن نيز از اين قاعده مستثنا نيست و متربي به مقياسي نيازمند است تا با استفاده از آن بداند چه مقدار از مسير را پيموده و تا رسيدن به مقصد نهائي چه مقدار راه باقي مانده است. آشنايي با نماز معصومان (عليهم السلام) و حالات آنها در نماز که الگوهاي برتر مسلماني اند دقيقاً همين نقش را دارد. متربي با مقايسه ي نماز خود با نماز آنها در مي يابد چه اندازه به مقام «نمازگزاري واقعي» نزديک شده و تا رسيدن به اين مقام چه اندازه فاصله دارد. افزون بر اين، آشنايي با نمازِ اسوه هاي اسلامي، انگيزه ي متربي در پيمودن مسير تربيت اسلامي و رسيدن به قله هاي کمال را در او تقويت مي کند. به همين جهت در سيره ي تربيتي امامان (عليهم السلام)، نماز پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) و امامان پيشين براي متربيان بيان شده است. به اين سيره ها توجه فرماييد:

هرگاه پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) براي نماز بر مي خاست، رنگ صورتش از خوف خدا دگرگون مي شد و سينه اش [يا درونش] از خوف خدا همانند ديگ مي جوشيد. (15)

و نيز از امام صادق (عليه السلام) فرمود:

پدرم (عليه السلام) مي فرمود: امام زين العابدين (عليه السلام) هرگاه براي نماز بر مي خاست بي حرکت بود، چنان که گويي ساقه ي درختي است که نسيمي شاخ و برگ آن را به اهتزاز در مي آورد. (16)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

4. ترغيب و تشويق


اقدام به يک رفتار و تثبيت آن نيازمند انگيزه اي استوار و مداوم است. يکي از روش هايي که در انسان انگيزه ايجاد کرده و آن را تداوم مي بخشد تشويق و ترغيب است. تشويق و ترغيب هم انگيزه براي انجام کار در انسان ايجاد مي کند و هم انگيزه براي تداوم و تکرار آن. از اين رو، در سيره ي معصومان (عليهم السلام) براي تقويت و تثبيت رفتار نماز خواندن و نيز براي ترغيب و تشويق به رعايت شروط و آداب نماز از تشويق استفاده شده است. در سيره ي پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) آمده است که
شخصي دو شتر فربه بزرگ به ايشان هديه کرد. ايشان رو به اصحاب کرد و فرمود: آيا در ميان شما کسي هست که بتواند دو رکعت نماز بخواند و در حال نماز تنها متوجه خداوند باشد و به دنيا و امور دنيوي توجه نداشته باشد؟ کسي جواب نداد. بار سوم علي (عليه السلام) برخاست و اعلام آمادگي کرد و دو رکعت نماز با حضور قلب کامل خواند و پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) يکي از شترها را به او هديه داد. (17)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

5. مؤاخذه و تنبيه


ترغيب و تشويق عامل حرکت است و به متربي در پيمودن مسير صحيح نيرو مي دهد، ولي نمي تواند وي را از منحرف شدن و قدم گذاشتن در مسيرهاي نادرست باز دارد و ممکن است با وجود تشويق ها و ترغيب، متربي از رسيدن به مقصود باز بماند و تمام زحمت ها و کوشش هاي وي و مربي بي نتيجه گردد. به سخن ديگر، تربيت براي به پرواز درآمدن و دستيابي به قله هاي رفيع تکامل به دو بال تشويق و ترغيب و مؤاخذه و تنبيه نيازمند است و نبودن هر يک از اين دو بال موجب مي شود تربيت از حرکت و پرواز و طي مسير تکامل باز مانده، به مقصود خود نرسد. از اين رو، در سيره ي معصومان (عليهم السلام) به مؤاخذه و تنبيه نيز توجه شده و آن را لازمه ي آموزش نماز دانسته اند. اميرمؤمنان علي (عليه السلام) فرمود:
به فرزندان خود نماز بياموزيد و هنگامي که هشت ساله شدند، آنها را براي نماز مؤاخذه کنيد. (18)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

اگر مؤاخذه مؤثر واقع نشد، والدين مي توانند از تنبيه نيز استفاده کنند. عبدالله بن فضاله از امام باقر (عليه السلام) يا امام صادق (عليه السلام) روايت کرده است:

هنگامي که کودک هفت ساله شد، به او گفته مي شود صورت و دست هايت را بشوي. پس از آن به او گفته مي شود نماز بخوان و رها مي شود تا نه سالش تمام شود. وقتي نه سالش تمام شد به او وضو مي آموزند و براي [انجام ندادن] آن تنبيه مي شود و به او دستور نماز داده مي شود و براي [انجام ندادن] آن تنبيه مي شود. هنگامي که وضو و نماز را آموخت ان شاء الله خداوند پدر و مادرش را مي آمرزد. (19)

با اين حال، بايد توجه داشت که براساس سيره ي تربيتي معصومان (عليهم السلام) ابزار اصلي تربيت، تشويق و ترغيب است و از ابزار تنبيه جز در موارد ضروري، آن هم به اندازه ي ضرورت و با شرايطي خاص، نبايد بهره گرفت.