۩... تربيت فرزند در انديشه والاي علوي (1) ...۩

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

عزت نفس و گدامنشي


برخي به هنگام نياز، تواضع و فروتني و خضوع را از حد مي گذرانند و تا آن جا كه در توان دارند تملق و چاپلوسي مي كنند. همين ها در وقت بي نيازي، درشت خو و درشت گويند. اما آنان كه عزت نفس و مناعت طبع دارند، چنين نيستند. بلكه به هنگام نياز و بي نيازي، متعادل بوده و هرگز ميانه روي را رها نمي كنند و از جاده اعتدال خارج نمي شوند. زشت ترين صفات در انديشه ناب علوي، چاپلوسي به هنگام نياز و درشت خويي به هنگام بي نيازي است و اين خود نشان عدم سلامت روح، بلكه شدت بيماري آن است و مباد كه انسان همچون پر كاهي، سبك و بي اراده باشد و با تندباد فقر به يك سو پرتاب شود و با امواج مال و منال به سوي ديگر. حضرتش فرمود:
« ما اقبح الخضوع عند الحاجه، و الجفاء عند الغني!» [همان]
« چه زشت است فروتني در هنگام نياز و درشتي در هنگام بي نيازي!»

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

موعظه پذيري و سرسختي


روح سالم، موعظه پذير است و پند و اندرز، همچون آب زلال بر بستر وجودش جريان مي يابد و با اشتياق تمام مي شنود و با رغبت كامل، به كار مي بندد؛ ولي روح ناسالم، سرسختي نشان مي دهد و همچون حيوان چموش سركشي مي كند؛ مگر اين كه با شلاق به جانش بيفتد وادارش كنند كه قدم در راه راست گذارد و از بيراهه باز گردد. كسي كه در مهد تربيت علوي قرار گرفته و در چنان فضاي سالمي تنفس مي كند بايد بكوشد كه همواره از دل و جان موعظه پذير باشد و هرگز گرفتار خلق و خوي سركشي و پند ناپذيري كه ويژه حيوانات چموش و سركش است، نشود. حساسيت و اهميت اين مسأله اقتضا مي كرد كه امام علي (ع) با خطاب مؤكد و فرماني مشدد، فرزند بيدار دل و رشيد و پندپذير خود را مخاطب سازد و بگويد:

« و لا تكونن ممن لا تنفعه العظه الا اذا بالغت في ايلامه، فان العاقل يتعظ بالادب، و البهائم لا تتعظ الا بالضرب.» [همان]
« به طور حتم، از آنان مباش كه موعظه سودشان ندهد، مگر آن كه در آزردن و ملامت آنها مبالغه كني؛ زيرا خردمند به ادب پند گيرد و حيوان با تازيانه.»

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

تفهم و غوطه وري در شبهات


برخي به دنبال فهم حقائق و درك دقائق تلاش مي كنند و از هر خرمني خوشه اي مي چينند؛ ولي برخي ديگر، چنين نيستند؛ بلكه همواره در پي شبهه تراشي و بهاه پراكني بوده و براي هيچ چيزي ارزش قائل نيستند. اينان روحي بيمار دارند و اگر خود را از اين ورطه پر خطر نجات ندهند، هم خود گرفتار هلاكت مي شوند و هم ممكن است گروهي ديگر را به هلاكت و ضلالت افكنند. اينان براي افكار گذشتگان، ارزشي قائل نيستند و زحمات معاصران را ناچيز مي پندارند.
روح سالم براي انديشه گذشتگان احترام قائل است و تا آن جا كه خطاي آنها ثابت و مسلم نشده است، از آنها تبعيت مي كند و اگر به تبعيت آن ها قانع نشده باشد بدون غوطه ور شدن در شبهات به بازنگري و بازپژوهي مي پردازد اين خود موجب تكامل علمي و توسعه ذهني عالمان مي شود. به همين جهت است كه امام علي به پسر والاگهر خويش توصيه مي كند كه راه پدران پارسا و فرهيخته خويش را ادامه دهد، چه آن كه آنان از نگريستن در كار خويش، بازنايستاده و از انديشيدن، قصور نورزيده اند. آن گاه فرمود:
« ان ابت نفسك ان تقبل ذلك دون ان تعلم كما علموا فليكن طلبك ذلك بتفهم و تعلم، لا بتورط الشبهات، و غلو الخصومات.» [همان]
« و اگر نفس تو از اين كه بدون علم و يقين، رأي آنها را قبول كند، ابا دارد، بايد جستجوي تو از روي دريافتن و آموختن باشد، نه به فرورفتن در شبهه ها و بالا بردن جدال‌ها.»

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

خود ميزاني و ناخودميزاني


روح سالم، خود را ميزان قرار مي دهد و فرقي ميان خود و ديگران قائل نمي شود و بنابراين، آن چه براي خود دوست مي دارد، براي ديگران هم دوست مي دارد و آن چه براي خود مكروه مي شمارد، براي ديگران هم مكروه مي شمارد. همان گونه كه ستم بر خود را ناروا مي شناسد، ستم بر ديگران را هم ناروا مي شناسد. همان طوري كه نيكي به خود را دوست مي دارد، نيكي به ديگران را هم دوست مي دارد. آن چه براي خود از مردم نمي پسندد، براي مردم از خود نيز نمي پسندد. آن چه را نمي داند، نمي گويد، هر چند دانسته او اندك باشد و آن چه دوست نمي دارد كه درباره اش گفته شود، درباره ديگران نمي گويد.
« اجعل نفسك ميزانا فيما بينك و بين غيرك، فأحبب لغيرك ما تحب لنفسك، و اكره له ما تكره لها، و لا تظلم كما لا تحب أن تظلم، و أحسن كما تحب أن يحسن اليك، و استقبح من نفسك ما تستقبح من غيرك، و ارض من الناس بما ترضاه لهم من نفسك، و لا تقل ما لا تعلم و ان قل ما تعلم، و لا تقل ما لا تحب أن يقال لك.» [همان]
در مقابل، روح ناسالم، آن چه براي خود مي خواهد، براي ديگران نمي خواهد و آن چه براي خود نمي پسندد، براي ديگران مي پسندد. ظلم را براي ديگران و احسان را براي خود مي خواهد و آن چه براي خود زشت مي شمارد، براي ديگران زشت نمي شمارد و از گفتن آن چه بر خود نمي پسندد، درباره ديگران ابا ندارد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

خودشناسي و خودپسندي


افرادي كه خود را شناخته اند، روحي سالم و شخصيتي معتدل دارند و از تمام گفتارها و كردارهايي كه به خصلت زشت خودپسندي منتهي مي شود، اجتناب مي كنند، چه آنها آموخته اند كه اعجاب، ضد صواب و آفت ويران گر خردها و عقول و الباب است.
امام علي (ع) به فرزند گرامي خود فرمود:
« و اعلم أن الاعجاب ضد الصواب، و افه الالباب، فاسع في كدحك، و لا تكن خازنا لغيرك.» [همان]
« بدان كه خودپسندي ضد راه است و آفت خردهاست. پس سخت كوش باش و گنجور ديگران نباش.»
خود پسندي انسان را از كوشش و تلاش باز مي دارد و راه راست و صواب را بر انسان سد مي كند و آن گونه كه از اين كلام نيكو انتظار پيروزمندي جهاد با نفس و سركوبي اعجاب و كبر و غرور، استفاده مي شود، كساني كه به دام خودپسندي افتاده اند، از كدح و تلاش و پويندگي محروم و خازن و گنجور و مزدور ديگران اند.
پس، چه بهتر كه انسان به بهداشت روان پرداخته و حد و وزن و توان و اندازه خود را آن گونه كه هست، بشناسد و از عجب و خودپسندي بپرهيزد و شخصيت ديگران را ناچيز نپندارد و در راه استفاده از استعداد و توانمندي خود گام بردارد!

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

غيرت و عدم غيرت


روح سالم، غيور و روح بيمار، ديوث است. در روايات آمده است كه خداوند، غيور است و حرام را مكروه مي شمارد.
« ان الهي غيور يكره الحرام.» [ بحارالانوار، 1345، 46/12 ]
همان طوري كه تفريط در غيرت، ديوثي و رذيلت است، افراط در غيرت هم رذيلت است. اولي نوعي از بيماري روح و دومي نوعي ديگر است، آدم هاي ديوث، نواميس خود را بر باد مي دهند و ارزان مي فروشند. آنان كه در غيرت افراط كرده اند، كارهايي مي كنند كه با عقل و حكمت ناسازگار است. ابومسلم خراساني در شب زفاف، اسبي را كه عروس بر آن نشسته بود پي كرد تا مبادا ديگري بر آن بنشيند. از اين رو، الگوي غيرت عقلاني و مظهر اوصاف و كمالات رباني، به فرزندش فرمود:
« اياك و التغاير في غير موضع غيره، فان ذلك يدعو الصحيحه الي السقم، و البريئه الي الريب.» [نهج البلاغه، ن: صبحي صالح، ن31]
« بپرهيز از غيرت نابه جا كه درستكار را به نادرستي و پاكدامن را به بدگماني مي كشاند.»

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

روح طماع، ضعيف و بيمار و روح قانع، قوي و محكم و استوار است. مربي بايد خود مظهر گريز از طمع و روي آوردن و گرايش به قناعت، بلكه بايد قله نشين باشد، تا افرادي كه از او الهام مي گيرند و راه و رسم زندگي صحيح را از او مي آموزند، مظاهر قناعت و وارستگي را در گفتار و كردار و خلق و خوي او بالعيان مشاهده كنندو هرگز مظاهر طمع را در كردار و گفتارش نيابند، تا از اين رهگذر، اطمينان يابند كه باطن وجودش آراسته است به صفت ثبوتي قناعت و وارسته است از صفت طمع كه سلب آن مطلوب است، نه ثبوت آن.
امير وارسته مومنان در گفتار و كردار ثابت كرده است كه نمونه كامل عيار گريز از طمع و گرايش به قناعت است و براي فرزند دلبندش مجتبي (ع) الگويي برتر از او وجود نداشت. از اين رو به وي فرمود:
« و اياك ان توجف بك مطايا الطمع فتوردك مناهل الهلكه.» [همان]
« مبادا كه بارگي هاي طمع، تو را برانند و به آبشخورهاي هلاكت رسانند.»
شيفتگي و فريفتگي ظواهر دنيا و مال و منال و قدرت خود يا ديگران نشان بيماري روح است. قرآن كريم دنيا را متاع غرور معرفي كرده است.
« و ما الحيوه الدنيا الا متاع الغرور.» [ الحديد/20]

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

در سراي ديگر، منافقان- به بهانه هم نشيني و همسايگي- از مومنان استمداد مي كنند و از آنها خواهش مي كنند كه بگذارند از نورشان بهره گيرند، ولي به آنها گفته مي شود، شما مغرور و فريفته آرزوها بوديد و گرفتار دام «غرور»- يعني شيطان- شديد كه شما را سخت بفريفت و همواره در پي فتنه بوديد و انتظار مي كشيديد كه مومنان گرفتار مصائب و نوائب و شكست و اضمحلال شوند.

« و غرتكم الاماني حتي جاء امرالله و غركم بالله الغرور.» [الحديد/14]

آيا چنين روح هايي بيمار نيستند و آيا نبايد مربي در پي ريشه كن كردن اين آفت بزرگ و اين مصيبت خطرناك باشد و روح متربي را به سوي تعادل و عدم فريفتگي سوق دهد. از اين رو امام علي (ع) به امام مجتبي (ع) فرمود:
« و اياك ان تغتر بما تري من اخلاد اهل الدنيا اليها، و تكالبهم عليها. »
[نهج البلاغه، ن: صبحي صالح، ن 31]

« و مبادا مغرور شوي كه ببيني دنيا مداران به دنيا دل مي نهند و بر سر آن بر يكديگر مي جهند.»

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

پي نوشت ها :


1- نك:‌ تربيت كودك در جهان امروز، مقدمه.

2- هلوع يعني كسي كه حرصش شديد و جزع و بي تابي اش بسيار است.

3- منوع يعني كسي كه بسيار بخيل و بي اندازه مانع خير است.

4- جزوع، يعني كسي كه بسيار بي تابي مي كند.

5- ان الانسان خلق هلوعاً. اذا مسه الشر جزوعا. و اذا مسه الخير منوعا. الا المصلين. الذين هم علي صلاتهم دائمون. والذين في اموالهم حق معلوم. للسائل و المحروم. و الذين يصدقون بيوم الدين. و الذين هم من عذاب ربهم مشفقون. ان عذاب ربهم غير مامون. والذين هم لفروجهم حافظون. الا علي ازواجهم او ما ملكت ايمانهم فانهم غير ملومين. فمن ابتغي وراء ذلك فاولئك هم العادون. والذين هم لأماناتهم و عهدهم راعون. والذين هم بشهاداتهم قائمون. والذين هم علي صلاتهم يحافظون. (المعارج / 91 تا 43)
در ادامه فرمود: اطرح عنك و ابدات الهموم بعزائم الصبر و حسن اليقين
اندوه هاي وارده را با صبر محكم و يقين نيكو از خود دور كن.

منبع: نشريه النهج شماره 21 و 22

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

تربيت فرزند در انديشه والاي علوي (3)




3- سلامت فكر


در وصيت ماندگار امام علي (ع) به فرزند گرامي اش امام مجتبي (ع) سيزده بار امر به دانستن و يك بار امر به فهميدن شده است. قطعاً مقصود آن بزرگوار، علم يقيني است. علم يقيني از كليت و دوام و ضرورت برخوردار و به همين جهت، پايدار و استوار است. بر خلاف علم ظني و علم تقليدي كه قابل دوام نيست.

هر چند حضرتش همه جا علم را به طور مطلق مطرح فرموده، ولي يك بار فرموده است: «واعلم يقيناً» و اين خود گواهي است قاطع و صادق، كه همه جا مرادش علم يقيني است. به خصوص هنگامي كه امر به تفهم مي كند و تعلم را مي ستايد و تورط در شبهات را منفور و مبغوض مي شمارد، به خوبي معلوم مي شود كه مرادش علم اجتهادي است و نه علم تقليدي و ظني كه نيازي به تفكر و تفهم ندارد و خود نشان تنبلي فكر و كودني فهم است. حاشا و كلا كه در بوستان نبوت و شاخسار ولايت و امامت و در دامان مامي چون زهرا و بابي چون علي مرتضي فرزندي تربيت شود كه به واسطه تنبلي فكر و كودني فهم، به علم ظني و تقليدي و معلومات وهمي و خيالي بسنده گردد و زحمت تحقيق و تفكر و تعلم و تفهم بر خويشتن هموار نكند.