توکل انبیاء در قرآن و بازتاب توکل آنها
انسانی كه بر خدا توكل دارد هرگز احساس حقارت و ضعف نمیكند بلكه به اتكای لطف خدا و علم و قدرت بی پایان او خود را پیروز و فاتح میبیند و حتی شكستهای مقطعی او را مایوس نمیسازد.
هرگاه توكل به مفهوم صحیح كلمه در جان انسان پیاده شود به یقین امیدآفرین، نیروبخش و باعث تقویت اراده و تحكیم مقاومت و پایمردی است.
مساله توكل در زنگی انبیای بزرگ الهی درخشش فوقالعادهای دارد، بررسی آیات قرآنی در این زمینه نشان میدهد كه آنها همیشه در برابر مشكلات طاقت فرسا خود را زیر سپر توكل قرار میدادند، و یكی از دلایل مهم پیروزی آنها داشتن همین فضیلت اخلاقی بوده است.
با این اشاره به آیات قرآن بازمیگردیم و با توجه به ترتیب تاریخی سرگذشت انبیاء مساله توكل را در زندگی آنان مورد بررسی قرار میدهیم(از نوح- علیه السلام - شروع كرده به پیامبر اسلام- صلی الله علیه و آله - پایان میدهیم):
نخست از نوح- عليه السلام - پيامبر بزرگ خدا شروع ميكنيم:
1- و اتل علیهم نبا نوح اذ قال لقومه یا قوم ان كان كبر علیكم مقامی و تذكیری بآیات الله فعلی الله توكلت فاجمعوا امركم و شركائكم ثم لایكن امركم علیكم غمه ثم اقضوا الی و لاتنظرون (سوره یونس،آیه71)
سرگذشت نوح را بر آنها بخوان! در آن هنگام كه به قوم خود گفت: «ای قوم من! اگر تذكرات من نسبت به آیات الهی، بر شما سنگین(و غیر قابل تحمل) است، (هر كار از دستتان ساخته است بكنید) من بر خدا توكل كرده ام! فكر خود و قدرت معبودهایتان را جمع كنید، سپس هیچ چیز بر شما پوشیده نماند(تمام جوانب كارتان را بنگرید) سپس به حیات من خاتمه دهید و (لحظه ای) مهلتم ندهید!
دومين آيه از زبان هود پيامبر- عليه السلام - است كه بعد از دوران نوح- عليه السلام - ميزيسته هنگامي كه از سوي قوم بت پرستش تهديد به مرگ ميشود، با صراحت به آنها ميگويد:
2- انی توكلت علی الله ربی و ربكم (سوره هود،آیه56)
من، بر «الله» كه پروردگار من و شماست توكل كرده ام!
آيه اشاره به گوشهاي از سرگذشت ابراهيم- عليه السلام - و توكل او بر خدا در يكي از مشكلترين ساعات زندگانيش ميكند، و ميفرمايد:
3- ربنا انی اسكنت من ذریتی بواد غیر ذی زرع عند بیتك المحرم ربنا لیقیموا الصلوه فاجعل افئده من الناس تهوی الیهم و ارزقهم من الثمرات لعلهم یشكرون (سوره ابراهیم، آیه37)
پروردگارا! من بعضی از فرزندانم را در سرزمین بی آب و علفی، و در كنار خانه ای كه حرم توست، ساكن ساختم تا نماز را بر پا دارند، تو دلهای گروهی از مردم را متوجه آنها ساز، و از ثمرات به آنها روزی ده ، شاید آنان شكر تو را بجای آورند!
آيه اشاره به ماجراي شعيب- عليه السلام - ميكند كه مدتي بعد از هود، و كمي قبل از موسي ميزيسته كه او هم در مقابل سرسختي قوم مشرك و بت پرست و تهديدات آنها ميگويد:
4- ...ان ارید الا الاصلاح ما استطعت و ما توفیقی الا بالله علیه توكلت و الیه انیب (سوره هود، آیه88)
من جز اصلاح - تا آنجا كه در توانایی دارم - نمیخواهم! و توفیق من جز به(كمك) خداوند نیست. بر او توكل كردم و به سوی او بازمیگردم!
آيه سخن از يعقوب كه جد والاي بني اسرائيل است به ميان آمده، آن زمان كه در تنگناي شديدي قرار گرفته بود از يكسو فرزند عزيزش يوسف- عليه السلام - را از دست داده، و از سوي ديگر قحطي شديد در كنعان همه مردم، و از جمله خاندان او را تحت فشار قرار داده است، و به حكم اجبار، فرزند دلبند ديگرش بنيامين را به دست برادران بد سابقه و نامهربان! سپرده، تا براي به دست آوردن آذوقه بار ديگر به سرزمين «مصر»بروند و از «عزيز مصر» كمك بطلبند، در اينجا بود كه يعقوب سفارشي به اين مضمون به فرزندان خود كرد:
5- و قال یا بنی لاتدخلوا من باب واحد و ادخلوا من ابواب متفرقه و ما اغنی عنكم من الله من شیء ان الحكم الا لله علیه توكلت و علیه فلیتوكل المتوكلون (یوسف،67)
و(هنگامی كه میخواستند حركت كنند، یعقوب) گفت: «فرزندان من! از یك در وارد نشوید، بلكه از درهای متفرق وارد گردید(تا توجه مردم به سوی شما جلب نشود)! و(من با این دستور) نمیتوانم حادثه ای را كه از سوی خدا حتمی است از شما دفع كنم! حكم و فرمان، تنها از آن خداست!(برای پیروزی شما) بر او توكل كرده ام و همه متوكلان باید بر او توكل كنند»!
آيه ماجراي موسي- عليه السلام - و بني اسرائيل ميرسد در آن هنگام كه موسي- عليه السلام - دعوت خويش را آشكار كرد، و معجزات بزرگ خود را نشان داد، ولي با اين همه تنها گروهي از بني اسرائيل به او ايمان آوردند، در حالي كه آنها نيز از فرعون و اطرافيانش بيمناك بودند، مبادا آسيبي به آنها برسانند و مورد شكنجه واقع شوند، زيرا هنگامي كه فرعون همسر خود را به خاطر اظهار ايمان به موسي- عليه السلام - تحتسختترين شكنجه ها قرار ميدهد، پيداست با ديگران چه خواهد كرد، به همين دليل موسي بن عمران براي اينكه آرامشي به آنها ببخشد و از وحشت رهايي يابند، دستور توكل را به آنها داد و فرمود:
6- و قال موسی یا قوم ان كنتم آمنتم بالله فعلیه توكلوا ان كنتم مسلمین × فقالوا علی الله توكلنا ربنا لاتجعلنا فتنه للقوم الظالمین ( سوره یونس،آیات84و85)
موسی گفت: «ای قوم من! اگر شما به خدا ایمان آورده اید، بر او توكل كنید اگر تسلیم فرمان او هستید»! - گفتند: «تنها بر خدا توكل داریم، پروردگارا! ما را مورد شكنجه گروه ستمگر قرار مده!
آيه زمانهاي بعد از موسي- عليه السلام - ميرسد، در آن زمان كه بني اسرائيل زير سيطره سلطان جباري به نام «جالوت» قرار گرفته بودند، و ناچار نزد پيامبر زمان خود «اشموئيل» آمده، از او تقاضا كردند كه فرماندهاي لايق براي آنها تعيين كند، تا براي به دست آوردن سرزمين خود با جالوت بجنگند، اشموئيل، طالوت را كه جوان نيرومند و آگاه و از هر نظر لايقي بود براي اين امر برگزيد، بنياسرائيل نخست زير بار نميرفتند، سپس با تمهيداتي از ناحيه آن پيامبر، فرماندهي او را پذيرفتند.
طالوت پس از آزمايشهاي متعددي افرادي را كه آمادگي بيشتري براي جهاد داشتند گزينش كرد و به ميدان نبرد آورد.
آيه مورد بحث از لحظاتي سخن ميگويد كه دو لشكر در مقابل هم قرار گرفتند لشكر نيرومند جالوت و لشكر ظاهرا ضعيف طالوت، ميفرمايد:
7- و لما برزوا لجالوت و جنوده قالوا ربنا افرغ علینا صبرا و ثبت اقدامنا و انصرنا علی القوم الكافرین (سوره بقره،آیه250)
و هنگامی كه در برابر «جالوت» و سپاهیان او قرار گرفتند گفتند: «پروردگارا! پیمانه شكیبایی و استقامت را بر ما بریز! و قدمهای ما را ثابت بدار! و ما را بر جمعیت كافران، پیروز بگردان!
آيه سخن از پيامبر اسلام- صلي الله عليه و آله - و مقام توكل اوست، در آن هنگام كه در برابر مشكلات سخت قرار داشت و خداوند به او تعليم داد چگونه بر مشكلات پيروز گردد، ميفرمايد:
8- فان تولوا فقل حسبی الله لا اله الا هو علیه توكلت و هو رب العرش العظیم (سوره توبه، آیه129)
اگر آنها(از حق) روی بگردانند، (نگران مباش!) بگو: «خداوند مرا كفایت میكند، هیچ معبودی جز او نیست، بر او توكل كرددم، و او صاحب عرش عظیم است!
آيه سخن از تمام پيامبران پيشين به ميان آمده است، از زمان نوح- عليه السلام - تا پيامبراني كه بعد از او بودند، ميگويد:
9- و ما لنا الانتوكل علی الله و قد هدانا سبلنا و لنصبرن علی ما آذیتمونا و علی الله فلیتوكل المتوكلون (سوره ابراهیم،آیه12)
و چرا بر خدا توكل نكنیم، با اینكه ما را به راههای(سعادت) رهبری كرده است، و ما به طور مسلم در برابر آزارهای شما صبر خواهیم كرد(و دست از رسالت خویش برنمیداریم) و توكل كنندگان باید فقط بر خدا توكل كنند»!
آيه با ذكر نتيجه روشني براي توكل بر خدا همگان را تشويق به اين امر ميكند، و وعده نجات و پيروزي به آنها ميدهد، ميفرمايد:
10- ...و من یتوكل علی الله فهو حسبه... (سوره طلاق،آیه3)
و هر كس بر خدا توكل كند كفایت امرش را میكند... .
آيت الله مكارم شيرازي - اخلاق در قرآن، ج2
نقل قول
