ابزار شناخت در انسان

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

در كتاب ميزان الحكمة در واژه «قلب» ، دو باب مستقل در مورد حواسّ قلب گشوده شده است :

يكى باب ۳۳۹۰ با عنوان «عَينُ القلب» يعنى چشم دل ، و ديگرى باب ۳۳۹۱ با عنوان «اُذُن القلب» يعنى گوش دل .

در اين دو باب ، شانزده حديث از طريق شيعه و اهل سنّت ، درباره حواسّ باطنى قلب ، ذكر شده است و اين ، علاوه بر ساير احاديثى است كه در ساير ابواب اين كتاب بر اين معنا دلالت مى كند و در ذيل باب ۳۳۹۰ به آنها اشاره شده است .


ما از مجموع اين احاديث فقط دو نمونه را اين جا مى آوريم و كسانى كه مايل باشند همه آن احاديث را ملاحظه كنند ، مى توانند به ابوابى كه اشاره شد ، مراجعه نمايند .

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

ديده هاى دل


نمونه اول ، حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله است كه مضمون آن از امام زين العابدين و امام صادق عليهماالسلام نيز نقل گرديده و محدّثان شيعه و سنى ، با اندكى اختلاف در لفظ ، آن را نقل كرده اند ، و متن آن چنين است :

ما مِن عَبدٍ إلّا و فِى وَجهِهِ عَينانِ يُبصِرُ بِهِما أمرَ الدُّنيا و عَينانِ فِى قَلبِهِ يَبصُرُ بِهِما أمرَ الآخِرَةِ. فَإذا أراد اللّه ُ بِعَبدٍ خَيرا فَتَحَ عَينَيهِ اللَّتَين فى قَلبِهِ فَأبصَرَ بِهِما ما وَعَدَهُ بِالغَيبِ ، فَآمَنَ بِالغَيبِ عَلَى الغَيبِ... . ۱

همه مردم بدون استثنا دو چشم در صورت دارند كه با آنها محسوسات و امور مربوط به جهان ماده را مى بينند ، و دو چشم در قلب دارند كه با آنها امور نامحسوس و آنچه را مربوط به جهان آخرت است ، مشاهده مى نمايند. پس هنگامى كه خداوند [بر اساس حكمت] خير كسى را بخواهد ، دو چشم قلب او را باز مى كند و او با ديده هاى دل وعده هاى غيبى خدا را مشاهده مى كند ، و با ديده هاى غيبى به غيب ايمان مى آورد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

نمونه اى از ديدارهاى قلبى

ابو بصير كه يكى از ياران امام صادق عليه السلام است نقل مى كند :

در سفرى همراه آن حضرت به حج رفته بودم . هنگام طواف وقتى كه نگاهم به انبوه جمعيت طواف كننده افتاد ، اين سؤال به ذهنم رسيد كه آيا خداوند ، اين مردم را مى بخشد؟ اين مسئله را با امام در ميان گذاشتم . امام در پاسخ فرمود :


يا أبا بَصير ، إنَّ أكثَرَ مَن تَرى قِرَدَةٌ و خَنازِيرُ.

اى ابو بصير ! بيشتر اين مردمى كه مشاهده مى كنى ، ميمون و خوك اند.


تعجب كردم و از امام خواستم كه اگر ممكن است چهره واقعى آنان را به من نشان دهد .

امام كلماتى بر زبان جارى ساخت و سپس دست خود را بر ديده ام كشيد . ناگاه ديدم ، همان طور كه امام فرموده بود ، انبوهى ميمون و خوك مشغول طوافند . ديدن اين منظره هولناك مرا به وحشت انداخت ، تا اين كه امام دوباره دست بر ديده ام كشيد و آنان را به صورت نخست يافتم . ^۱


همان طور كه در اين حديث آمده است ، امام با تصرف ولايى خود از طريق دست كشيدن بر ديده هاى ابو بصير ، حجاب هاى ديده قلب او را كنار زد ، و با كنار رفتن حجاب ها چهره واقعى و باطنى مردمِ ميمون صفت و خوك سيرت براى او آشكار شد . ولى اولياى بزرگ الهى ، كه خود حجاب هاى باطنى خود را با تزكيه نفسى برداشته اند ، شخصا مى توانند با ديده دل ، باطن جهان هستى را آنچنان كه هست مشاهده نمايند .

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

گوش هاى قلب

نمونه دوم از احاديثى كه در مورد حواس باطنى قلب از معصومين نقل شده است ، حديثى است درباره حس سامعه قلب از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله كه نص آن چنين است :

إنَّ لِلْقَلْبِ ، اُذُنَينِ فَإذا هَمَّ العَبدُ بِذَنبٍ قَالَ لَهُ روحُ الإيمانِ : لاتَفعَلْ ! و قالَ لَهُ الشَّيطانُ : اَفعَلْ! ^۲

قلب انسان ، دو گوش دارد كه وقتى او تصميم به انجام گناهى مى گيرد ، روح ايمان ^۳ [از يك سو] به او مى گويد: نكن! و شيطان[از سوى ديگر] به او فرمان مى دهد كه : بكن!

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

ايمان به غيب با ديده غيبى

كسى كه ديده دل او بينا و گوش قلب او شنوا و حواس باطنى او سالم است ، براى شناخت ماوراى طبيعت و ايمان و اعتقاد به «غيب» نيازى به استدلال هاى عقلى و برهان ندارد ؛ كه او ـ همان طور كه در حديث اول آمد ـ با ديده غيبى و با حواس باطنى خود غيب را مى بيند و ماوراى ماده را احساس مى كند .


استدلال هاى علمى و عقلى براى كسى است كه از حواس قلبى خود نمى تواند استفاده كند و ديده دل او بينا نيست . در روز روشن براى كسى بايد روز بودن را اثبات كرد كه يا چشم ندارد و يا در جايى قرار گرفته است كه نمى تواند روز را از شب تشخيص دهد . ولى اثبات روز براى كسى كه خورشيد را مشاهده مى كند ، بى معناست .

همچنين براى كسى كه ديده قلب او بينا و گوش دل اوشنواست ، اثبات ماوراى طبيعت و غيب با دليل و برهان بى معناست . ۰

كى رفته اى ز دل كه تمنا كنم تو را
كى بوده اى نهفته كه پيدا كنم تو را

۰ ۰ غايب نبوده اى كه شوم طالب حضور
پنهان نبوده اى كه هويدا كنم تو را ۰

از اين رو ، امير مؤمنان عليه السلام در مورد مشاهدات قلبى و غيبى خود در آغاز بعثت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد :

أرى نُورَ الوَحى و الرِّسالَةِ و أشَمُّ رِيحَ النُّبُوَّةِ... . ^۱

در آن هنگام نور وحى و رسالت را مى ديدم و بوى نبوت را [از رسول خدا ]استشمام مى كردم.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

على عليه السلام براى شناخت وحى و نبوت نيازى به دليل و برهان ندارد .

او با ديده غيبى ايمان به غيب دارد ، نور وحى را مى بيند ، رسالت پيامبر اسلام را احساس مى كند و عطر دل انگيز نبوت را استشمام مى نمايد .

از اين سخن امام معلوم مى شود كه انسان علاوه بر چشم و گوش باطنى ، حس شامه و بويايى قلبى نيز دارد .

سپس امام در مورد مشاهدات قلبى خود در آغار بعثت ادامه مى دهد :

وَ لَقَد سَمِعْتُ رَنَّةَ الشَّيطانِ حِينَ نَزَلَ الوَحْيُ عَلَيهِ صلى الله عليه و آله .

هنگامى كه وحى بر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نازل شد صداى ناله شيطان را شنيدم.


با گوش سر نمى شود صداى ناله شيطان را شنيد؛ اين گوش دل است كه مى تواند صداى نامحسوس شيطان را بشنود .

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

فَقُلتُ : يا رَسولَ اللّه ِ ، ما هذِهِ الرِّنَّةُ؟ فَقالَ: «هذا الشَّيطانُ قَد أيِسَ مِن عِبَادَتِهِ» .

امام ادامه مى دهد كه پس از شنيدن صداى ناله شيطان با گوش جان ، از رسول خدا پرسيدم كه:

يا رسول اللّه ! اين ناله چيست؟ فرمود: اين ناله ، ناله شيطان است كه از پرستش خود نوميد شده است.

در اين جا پيامبر اسلام خطاب به امير مؤمنان عليه السلام فرمود :

إنَّكَ تَسمَعُ ما أسمَعُ ، وتَرى ما أرى ، إلّا أنَّكَ لَستَ بِنَبِىٍّ ، ولكِنَّكَ لَوَزيرٌ... . ۱

تو مى شنوى آنچه را من مى شنوم و مى بينى آنچه را كه من مى بينم ، تنها تفاوت من با تو اين است كه تو پيامبر نيستى ، ولى وزير من هستى .


بنا بر اين ، اسلام قلب را در كنار حس و عقل ، يكى از منابع معرفت و شناخت مى داند و براى قلب حواسى نظير حواس پنجگانه ظاهرى قائل است . اما بهره بردارى از اين منبع معرفت ، شرايط ويژه اى دارد كه در بخش هاى آينده مطرح خواهد شد .

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

فصل سوم :قلمرو ابزار شناخت

در فصل اول معلوم شد كه كليه معارف و معلوماتِ انسان به ابزار حس و عقل و قلب متصل مى شود . در اين فصل مى خواهيم ببينيم قلمرو هر يك از اين منابع ، محدود است يا نامحدود؟ به عبارت ديگر ، آيا با حس مى شود همه چيز را شناخت؟ يا با عقل مى شود همه چيز را ادراك كرد؟ و يا با قلب مى توان به همه حقايق هستى پى برد؟ يا اين كه حس و عقل و قلب ، هر يك قلمرو خاص و محدود خود را دارند؟


پاسخ ، اين است كه قلمرو ابزار شناخت محدود است . يعنى هر يك از منابع مذكور ، تنها در محدوده خاصى مى تواند فعاليت كند :حس تنها مى تواند شناخته هاى حسى توليد كند؛ عقل ، تنها در محدوده شناخت هاى عقلى كارآمد است؛ و قلب ، تنها در محدوده شناخت هاى قلبى مى تواند ايفاى نقش نمايد .

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

دليل محدود بودن قلمرو ابزار شناخت

دليل اين محدوديت ، ضرورت متناسب بودن ابزار شناخت با امور مورد شناسايى است . توضيح ساده آن كه يكى از قوانين عقلى كه همه ، آن را به روشنى درك مى كنند اين است كه كارايى و محصول هر ابزارى متناسب با آن ابزار است . هيچ كس انتظار ندارد كه كارخانه شير پاستوريزه هواپيما توليد كند ، و يا ابزارى كه با آن هواپيما مى سازند ، به كار توليد پارچه
بيايد . ضرورت تناسب ميان ابزار توليد و توليد ، به زبان فلسفى ، ضرورت سنخيت ميان علت و معلول گفته مى شود .


بر اين اساس ، هر يك از حواس پنجگانه ، ابزار توليد شناخت ويژه اى است :


چشم ، ابزار شناخت شكلها و رنگهاست؛ گوش ، ابزار شناخت صداهاست؛ و همچنين ساير حواس . . . بنا بر اين ، قلمرو شناخت هر يك از حواس پنجگانه محدود به مواردى است كه تناسب و سنخيت با آنها دارد . و همان طور كه از كارخانه شير پاستوريزه توقع توليد هواپيما نمى رود ، از چشم هم انتظار شنيدن صداها ، و از گوش انتظار چشيدن مزه ها نمى رود .

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

همچنين حواس پنجگانه در مجموع ، قلمرو خاصى دارند ؛ يعنى قلمرو شناخت آنها محدود است به محسوسات و چيزهايى كه با حس تناسب و سنخيت دارد .


حواس هيچ گاه نمى تواند به مرز شناخت هاى عقلى تجاوز كند . مثلاً تجريد تركيب و تجزيه مفاهيم و امثال اين امور كه در حوزه فعاليتهاى عقل قرار دارد ، با ابزار حواس قابل انجام نيست . همان طور كه چشم نمى تواند صداها را بشنود ، حس هم نمى تواند مفاهيم را تجزيه و تركيب و تجريد كند .

(در بحث خداشناسى توضيح خواهيم داد كه كسى كه مى گويند : «چون ما از طريق حواس نمى توانيم روح و فرشته و خدا را ادراك كنيم اين امور را قبول نداريم !» مانند كسى است كه كر است و مى گويد : من چون با چشمم آوازها را نمى شنوم ، اصولاً هيچ آوازى در جهان وجود ندارد!) .


قلب نيز قلمرو ويژه اى دارد كه با تهذيب نفس و به كار افتادن حواس دل ، انسان به آن شناخت ها مى رسد . و همان طور كه حس نمى تواند به مرز عقل تجاوز كند ، عقل هم نمى تواند به مرز قلب وارد شود ، و متقابلاً قلب هم نمى تواند به مرز عقل تجاوز نمايد .


هيچ كس با تزكيه نفس و تهذيب روح ،پزشك و يا رياضيدان نمى شود ، براى تحصيل اين علوم بايد از ابزار حس و عقل مدد گرفت . تزكيه نفس ، حواس قلب را به كار مى اندازد و چشم و گوش دل را باز مى كند . و در نتيجه انسان به الهامات و مشاهدات غيبى مى رسد و عارف مى شود ، ولى رياضيدان و طبيب و مجتهد نمى شود .